خلاصة:
پرداختن به جایگاه و منزلت علم تاریخ در طبقهبندیهای رایج علوم در نزد مسلمانان و معضلات و مسائل فراروی آن، مسئله پژوهش حاضر را شکل میدهد. حکما و فلاسفه که قائل به اصالت علوم و دانشهای عقلی بودند، تاریخ را به عنوان علم نپذیرفتند. فقها و علمای دینی هم درباره جایگاه علمی تاریخ، دو موضع متفاوت اتخاذ کردند؛ غالب فقیهمورخان تاریخ را به لحاظ برخی ویژگیهای موضوعی، روشی، فایدهمندی و غایت در زمره علوم نقلی مربوط به شریعت قرار دادهاند. طیف دیگر، تاریخ را به لحاظ موضوعی و فایدهمندی، در مجموعه علوم غیردینی و مربوط به ادبیات قرار دادهاند. ادیبمورخان هم به تناسب ارزشها و موقعیت اجتماعی خودشان، تاریخ را به لحاظ موضوعی در زمره علوم ادب و از حیث فایده و غایت، از جمله دانشهای خدمتگزار اهل سیاست و قدرت قرار دادهاند. برخی مورخان صاحب فکر و دغدغه، همچون ابن خلدون نیز با درک چنین وضعیت بغرنج معرفتی و روشی حاکم درباره جایگاه علم تاریخ، تلاش کردهاند برای تاریخ به عنوان یکی از دانشهای اجتماع انسانی، موضوع و روشهای مستقل و متعلق به خود تعریف کنند. اقدامی ارزشمند که در کانون فهم و توجه مورخان و اندیشمندان متاخر قرار نگرفت و همچنان تفکرها و سنتهای پیشین درباره جایگاه علم تاریخ استمرار یافت. به طوری که در نزد مسلمانان تا عصر جدید، تاریخ به لحاظ موضوعی و روشی در بین علوم دینی و ادبی و از حیث فایدهمندی به عنوان علم خدمتگزار علایق و ارزشهای اهل شریعت و سیاست باقی مانده است.
This Study tries to investigate the status of history science in common classification of science done by Muslim and its challenges. The scholars and philosophers، who believed in originality of knowledge and rational science، did not accept history as a science. Religious scholars had two various viewpoints for scientific status of history. Most of historians have classified it in traditional sciences related to religion based on its features including subject، method، importance and purpose. Others have considered history as a non-religious science related to literature. Literature_ historians، based on their values and social position، believe that history is a literary science for its subject aspect and also it is a servant science for politicians due to its profit and goal features. Some historians like Ibn Khaldun endeavored to define history as a science of human society with independent subject and method because of such epistemic challenge for history science. However، the Ibn Khaldun's theory has not been regarded by recent historians and scholars. In fact، history has remained as traditional science which is related to theological science and a tool for religious values and politics.
ملخص الجهاز:
به غیر از زمینههای تاریخی و فرهنگی مشترک و پیوندها و شباهتهای موضوعی و روشی، فواید تاریخ برای دین و شریعت و مسائل مربوط بدان هم، نقش اساسی در مطرح شدن این علم در مجموعه علوم نقلی مربوط به شریعت داشت؛ به طوری که بخش مهمی از علمای دینی به علت فایدهمندیهای متصور برای تاریخ، آن را در زمره «علوم مساعد فقه و عقیده» و خدمتگزار شریعت و علوم متعلق بدان قرار میدادند (سخاوی، 1368: 87 و 88، 90 و 91، 107، 125، 145 و 146؛ آئینهوند، 1377: 1/83 و 84.
رهیافتهایی برای قرار دادن تاریخ در جایگاه علمالاجتماع در دیدگاه غالب فلاسفه و حکمای علوم عقلی، علم تاریخ به طور خاص جایگاهی در طبقهبندی علوم نیافت و تاریخ در نزد مسلمانان، از حیث منزلت علمی و برخورداری از موضوع و مسائل و روشهای مستقل، در وضعیتی دشوار و بلاتکلیف باقی ماند (رابینسن، 1389: 39)؛ اما اندیشمندان و مورخانی هم بودند که با نگاه منطقی و عقلانی به موضوع و فواید علم تاریخ، در صدد مطرح کردن آن به عنوان علم مستقل و متعلق به شناخت انسان و جامعه انسانی برآمدند.
یعنی فراتر از جنبههای موضوعی و ماهیت علم تاریخ، این نوع روش و رویکردهای غالب در تاریخنگاری مورخان مسلمان بود که در جوامع اسلامی و تا عصر جدید، تاریخ را به عنوان علمی خارج از حیطه علوم عقلی و انسانی و در مجموعه علوم نقلیخبری و ادبیانشایی قرار داد.