خلاصة:
گفتمان مذهبی عهد قاجار متاثر از عوامل مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و مذهبی از طرفی دچار نوعی عوامزدگی و شعارگرایی و از طرف دیگر، بیگانه با وضع جدید اجتماعی شده بود. در این میان، اماکن مذهبی در نگاهی کلی، با وجود تعدد و تنوع درخور تامل، چندان قادر به ایفای رسالت ذاتی خود در هدایت و اصلاح و ارتقاء گفتمانی جامع و مانع، در عرصه مذهبی نبودند؛ مگر مساجدی که در کنار کارکرد عبادی خود، فعالیتهای علمی و آموزشی در قالب مدرسه علمیه را نیز برعهده گرفته بودند. این پژوهش با تکیه بر منابع کتابخانهای و رویکرد توصیفی تحلیلی، درصدد پاسخ به این پرسش است که این اماکن چه سهمی در اصلاح و ارتقای گفتمان دینی تهران در دوره قاجار داشتهاند. از نتایج این پژوهش، نقشآفرینی مسجدمدرسهها در محورهایی همچون تقویت ابعاد علمی و استدلالی آموزههای دینی در بستر جامعه، آشنا شدن صاحبنظران و محصلان علوم دینی با نیازها و مطالبات اجتماعی، مستند شدن باورهای مذهبی، خرافهزدایی و صیانت از آموزههای دینی، پاسخگویی به سوالات و شبهههای دینی و نیز اعتدال و پرهیز از افراط و تفریطهای دینی است.
The religious discourse of Qajar era can be considered not only as a slogan oriented and popular Phenomena but also as an unadaptable one with new social situation due to the social، political، cultural and religious reasons. Generally، the religious sites are incapable to perform their prime function in amendment and improvement of total discourse in religious context despite of their considerable quantity and variety except the mosques which fulfilled their educational activities in framework of theological schools beside their devotional function. The present essay endeavors to investigate the effects of such sites in amendment and improvement of Tehran's religious discourse during Qajar era based on library resources with analytical- descriptive approach. The outcome of research reveals the impact of mosque- Schools on affairs such as enhancement of educational and logical aspects of religious beliefs in the context of society، the awareness of scholars and theological students for social needs، avoidance of superstation، protection of religious beliefs، answering to religious questions and doubts and moderation...
ملخص الجهاز:
برخی از موضوعات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ارائه شده در این دسته از اماکن از این قرار است: تذکر به سیاسیون درباره تبعیض طبقاتی در تقسیم امکانات شهری (یغمایی، 2537: 254)؛ ضرورت سوادآموزی و تحصیل جوانان و وظیفه دولت در این خصوص (یغمایی، 2537: 256 و 257)؛ رسیدگی به بهداشت در سطح فردی و عمومی و یادآوری وظایف مجلس و دولت در این خصوص (یغمایی، 2537: 254)؛ تذکر به شاه در موضوع رفتارهای غیرمعمول (محبوبی اردکانی، 1374: 2/773 و 774)؛ تذکر به شاه در خصوص مسئولیت او در برابر مردم (یغمایی، 2537: 256 و 257)؛ مخالفت با سفرهای اروپایی شاه (الگار، 1359: 320)؛ اعتراض به اعزام برخی افراد به اروپا (محبوبی اردکانی، 1374: 2/773 و 774)؛ تاکید به نظارت بر جراید و مطبوعات (عینالسلطان، 1374: 1/6466)؛ هشدار به خطر تجزیهطلبی در ایران (عینالسلطان، 1374: 1/6995)؛ تلاش برای ایجاد امنیت و تاکید بر حفظ آن (الگار، 1359: 177)؛ حمایت از اصلاحگران و نخبگان سیاسی و اجتماعی دیگر شهرها (ناظمالاسلام کرمانی، 1384: 2/259 و 260)؛ حمایت از امیرکبیر (م1267ق/1851 م) و مقابله با کودتا و سربازان شورشی (الگار، 1359: 184)؛ فراخوان نیرو برای جنگ با روسیه (جهانگیرمیرزا، 1384: 44؛ سیف، 1382: 85 و 86)؛ اعتراض به تعرض سفیر کبیر روس در تهران به زنان ارمنی که مسلمان شده و قصد اقامت در ایران را داشتند (حسینی بلاغی، 1386: 49)؛ مخالفت با قوانین اجحافآمیز گمرکات (سپهر، 1386: 3/959)؛ ناکارآمدی ماموران گمرک و عمل نکردن به قوانین مصوب گمرک (اعظام قدسی، 1379: 1/127)؛ اعتراض به تعرفه جدید گمرکی که به نفع تجارت روسیه در ایران وضع شده بود (الگار، 1359: 337)؛ تبیین اهمیت تاسیس بانک ملی و فراخوان عمومی برای حمایت مالی از این بانک (یغمایی، 2537: 45 و 46)؛ اعتراض به چگونگی توزیع ارزاق عمومی و مشکلات اقتصادی (شهیدی مازندرانی، 1383: 592) و مخالفت با دریافت وام از دولتهای بیگانه.