خلاصة:
مسجد جامع اصفهان نه تنها از نظر ارزش های معماری و هنری دارای اهمیت است، بلکه به عنوان پایگاه مستحکم اقتصادی و اجتماعی و مذهبی، در دوران حیات خود، نقش مهمی را ایفا کرده است. از دید معماران و مورخان هنر، این بنا به عنوان دایرهالمعارف هنر و معماری بررسی شده است. از دید بعضی از کارشناسان، یادگارنویسی بر دیوار بناهای تاریخی نوعی تخریب به شمار می رود؛ اما پاره ای از این دست نوشته ها حاوی اطلاعات اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و ادبی مهمی بوده که انعکاسی از حوادث و وقایع زمان خود هستند و همچون اسنادی ارزشمند ناگفته هایی درباره زمان تاریخی خود دارند. هدف از این پژوهش، شناخت این گروه از ارز ش هاست. در پژوهش حاضر ضمن معرفی دست نوشته ها، تلاش بر آن است تا این اطلاعات از درون آن ها استخراج شود. پرسش مطرح شده آن است که در یادگاری های مسجد جامع چه اطلاعات تاریخی نهفته بوده و میزان ارتباط متن نوشته ها با این مکان مذهبی تا چه حد است. این دست نوشته ها به لحاظ شیوه نگارش و سبک ادبی و تنوع محتوایی درخور بررسی بوده و معرف ادبیات عامیانه و اعتقادات مردمی هستند که یادگاری هایشان همچون اسناد و مدارک تاریخی در مسجد به جای مانده است. بیشتر موضوعاتی که در این دست نوشته ها به آن ها اشاره شده عبارت است از: آیات قرآنی و حدیث، اشعار، نوشته های ترکیبی، اسم نویسنده و تاریخ، درخواست ها، شرح حال نویسی، تمرین خط و درخواست حفظ نوشته و تعدادی یادگارنگاره با نقوش مختلف بر روی ازاره های سنگی و دیوارهای گچی و ستون های مسجد. در این مقاله که بیشتر حاصل کارهای میدانی نگارندگان است، تمام قسمت های مسجد بررسی شده و تا حد امکان سعی شده است، یادگاری ها و دست نوشته ها با دقت کافی خوانده شده و نوع خط و سطح خوشنویسی و محتوای آن ها نیز مشخص شود.
The Importance of Isfahan's Jameh mosque is not only for its architectural and artistic values but also for its function as a firm economic، social and religious base in its lifetime. Such considerable construction has been regarded as an encyclopedia for art and architecture by architects and historians. Although writing memorials on the walls of monuments led to their destruction، some of such manuscripts can demonstrate social، economic and religious information and reflect the historical documents and the events of their time. This essay endeavors to introduce such memorials and extract their historical information. The main questions of this research are: What kind of historical information can be obtained from these memorial and what is the relationship between these manuscripts and such religious construction? These manuscripts can not only be investigated in terms of writing method، the literary style and the content but also present the folk literature and people's beliefs. Moreover، some of them can be regarded to be a source of historical documents because of their terms. The major subjects in such manuscripts are Quran's verses and Hadiths، poetries، complex Writing، writer's name and date، requests، autobiographies، writing practice and demanding for keeping the manuscripts. There are also some memorial motifs and figures including hands images، cavalier(horse rider)، patterns of human، animals، plants and geometric figures on walls and pillars of mosque.
The present essay tries to examine all parts of mosque by employing field research method and precisely determining the context، the type of calligraphy and its level of manuscripts.
ملخص الجهاز:
بیشتر موضوعاتی که در این دستنوشتهها به آنها اشاره شده عبارت است از: آیات قرآنی و حدیث، اشعار، نوشتههای ترکیبی، اسم نویسنده و تاریخ، درخواستها، شرححال نویسی، تمرین خط و درخواست حفظ نوشته و تعدادی یادگارنگاره با نقوش مختلف بر روی ازارههای سنگی و دیوارهای گچی و ستونهای مسجد.
قدیمیترین دست نوشته تاریخدار در محل گنبدخانه شمالی مدرسه مظفری، به تاریخ 820 ق/1441 م نوشته شده است: «کمترین محمدحسین وارد این مکان شریف شدم و حاجت پند از کار بد طلب نمودم الهی آله عبا تو را قسم میدهم که مرا ناامید مکن یوم 4 شهر 820 ربیعالاول» {خط تحریری} (شکل 1) جدیدترین دستنوشته مربوط به تاریخ 1331 ق/1952 م در ایوان جنوبی دیده میشود: «یادگار العبد حقیر اقل...
کردنت کم میکنی نگاه ولی خوب میکنی [قربان طرح و وضع نگه کردنت شوم] »11{خط تحریری} محتشم کاشانی (سبک اصفهانی) «زان پیش که با روح فتد کار دلم سودای تو گرم کرد بازار دلمبر کهنه بنای چرخ سبقت دارد تاریخ غمت بر در و دیوار دلم»12{خط تحریری} سروری کاشانی (سبک اصفهانی) «جهان جام و فلک ساقی اجل میخلایق باده نوش مجلس وی[خلاصی نیست هیچکس را ازین جام و ازین ساقی ازین می]» 13{خط تحریری} بابااصلی دماوندی (سبک اصفهانی) «گربهم برزده بینی خط من عیب مکن که مرا محنت ایام بهم برزده است»14{خط نستعلیق} منسوب به ملافضلعلی نصرآبادی (دوره بازگشت ادبی) / شکل 8: تصویر گنبدخانه نظامالملک (نگارندگان، 1393) دسته دوم اشعار، در زمره ادبیات شفاهی قرار میگیرند و متعلق به شاعران گمنامی هستند که به علت محبوبیت اشعار آنها بر زبان و قلم به جای مانده است، مانند: «نوشتم من بر این دیوار خانه تا بماند زمن مسکین نشانهاگر گویند این مسکین کجا رفت بگو بگریخت از دست زمانه»15 {خط شکسته نستعلیق}.