خلاصة:
نگارنده، عدل الهی را بر اساس لغت و حدیث معنا می کند، راه شناخت جایگاه اشیاء را بر اساس روایات نشان می دهد، آنگاه امتحان و تکلیف و استدراج را به عنوان سه عامل مهم اختلاف اشیاء بر می شمارد، بر امتحان و تکلیف پیشین و عرضه ولایت به عنوان عامل اختلاف در دنیا تاکید می ورزد؛ آنگاه «ماء» را به عنوان جوهر اصل همه مخلوقات می شناساند و مهمترین عامل تعیین کننده تفاوتها را مشیت و تقدیر الهی می داند.
the author interprets justice of God literally and traditionwise. He also tries to show the place of goods according to traditions. He regards tests، duties and istidraj as the three most important factors causing differences among goods. He claims tests of God،previous duties and vilayah be the factors of differences in the world; he recognizes “water” as the essence of all creatures and the most important factor in causing differences regarding taghdir and fates.
ملخص الجهاز:
"در این آیات قرآن کریم و آیات فراوان دیگری نظیر همین آیات، خداوند متعال به سنت خویش در خلق توجه داده و تأکید میکند که انسانها در دنیا محصول اعمال خویش را میخورند، خود آنها هستند که به دست خودشان نعمتهای خدا را تغییر میدهند و امنیت را تبدیل به ناامنی و اضطراب میکنند و حضور نعمت را تبدیل به تنگی و دشواری میکنند.
به عنوان مثال انسان - با این شکل و هیکل و با این همه کمالاتی که در این دنیا برایش وجود دارد که موجودات دیگر همه در تحت تسخیر او قرار گرفتهاند- آیا در امتحانهای پیشین و آغازین، از رتبه بالایی نسبت به سنگ و چوب و خاک و گیاه و حیوانات دیگر برخوردار گردیده است؟ آیا میتوان این برتری ظاهری را یک برتری و فضیلت و کرامت برای نوع انسان شمرد که همه افراد انسان در واقع در امتحانهای پیشین نمره قبولی گرفته و به واسطه آن به این فضیلت و برتری نائل گشتهاند؟ شاید بتوان گفت که این برتری ظاهری امتحان دیگری برای فرزند آدم در این دنیاست که خدای تعالی برای اتمام حجت و قطع کردن هر گونه بهانه و عذر برای انسان انجام داده است تا در روز قیامت، هیچ گونه حجتی برای او باقی نگذاشته باشد.
همچنین ممکن است در میان موجودات دیگر نیز افرادی پیدا شوند که در عبودیت پروردگار متعال پیش قدم شوند و نزد خدای تعالی گرامی باشند؛ اگر چه به صورت الاغ یا مورچه یا شتر یا درختی بیش نباشند، اما در این جهت بر خیلی از افراد انسان مقدم گردند و به مقامی برسند که خیلی از انسانها به آن نایل نیایند."