خلاصة:
مولوی در مثنوی بر اهمیت شناخت نفس تاکید کرده است . وی برای به تصویر کشیدن نفـس که مفهومی مجرد، انتزاعی و دور از ادراک انسان است ، از میان مـواد سـازنده صـور خیـال، از تمثیل بهره گرفته تا بین نفس انسان و عناصر طبیعت ارتباط برقرار کند. از مراتـب و درجـات نفس نیز به نفس اماره بیشتر توجه داشته و کوشیده است زشتی های آن را از طریق تمثیل هـای حیوانی و استفاده از عناصر اربعه و جمادات در حکایت ها بازگو کند و بـدین وسـیله ، نکـات تعلیمی و اخلاقی در باب تحذیر از نفس اماره را با شیوهای غیر مستقیم و تاثیرگذار بر ذهن و روان مخاطب جاری سازد. هدف این پژوهش ، بررسی مفهوم تمثیلی نفس اماره در سـه دفتـر اول مثنوی معنوی است . بدین منظور تمثیل های نفس اماره از سه دفتر اول اسـتخراج و بـه دو گروه تمثیل های حیوانی و موجودات خیالی و تمثیـل هـای عناصـر اربعـه و جمـادات تقسـیم شدهاند. بسامد و میزان استفاده از این تمثیل ها نیز از طریق نمودارها نشان داده شـده اسـت تـا نتیجه تحقیق عینی تر و ملموستر گردد. در تمثیل های دسته اول، موجـودات خیـالی بیشـترین بسامد را نسبت به حیوانات دارند و در تمثیل های عناصـر اربعـه و جمـادات، آتـش بیشـتر از عناصر دیگر در مفهوم نفس اماره ظاهرگشته است .
ملخص الجهاز:
در این پژوهش از کتابها و مقاله های متعـددی اسـتفاده شـده اسـت ؛ ازجملـه کتابهای فرهنگ نمادها و نشانه ها در اندیشه مولانا جلالالدین از علی تاجدینی (١٣٨٣) و میناگر عشق از کریم زمانی (١٣٨٣) و مقالاتی مانند «تأویلات مولـوی از داستانهای حیوانات» از علیرضا نبی لو (١٣٨٦) و «نفس امـاره از نگـاه مولـوی» از ایرج شهبازی (١٣٨٦).
» (زرین کوب ١٣٧٢، ج١: (409 گفــــت پیغمبــــر ز ســــرمای بهــــار تــــن مپوشــــانید یــــاران زینهــــار زآنکــه بــا جــان شــما آن مــی کنــد کــان بهــاران بــا درختــان مــی کنــد نیــــک بگریزیــــد از ســــرد خــــزان کــان کنــد کــو کــرد بــا بــاغ و رزان (مولوی بلخی ٢٠٤٦/١/١٣٧٨-٢٠٤٨) آن خــزان نــزد خــدا نفــس و هواســت عقل و جـان عـین بهـار اسـت و بقاسـت (همان/٢٠٥١) سراینده مثنوی نفس اماره را که سبب مرگ معنوی است ، با خزان یکی می دانـد و معتقد است اگر سالک راه حق انسان کامل را راهبر خود سازد، می توانـد عقـل جزوی را به عقل کلی تبدیل سـازد و بـا غلبـه عقـل کـل بـر نفـس امـاره، روح خزانزدهاش را به بهار تبدیل کند.