خلاصة:
در سخن شاعران متفکر بن مایه هایی هست که علاوه بر کثرت تکرار و وسعت کاربرد، با جهان بینی و منظومه دانش های گوینده ارتباط دارد. از این جمله، بن مایه درخت در دیوان و آثار منثور ناصرخسرو است که با دست کم 177بار کاربرد در مرکز مضامین و تصاویر حکیمانه ای قرار گرفته که ریشه آنها به باورهای دینی و اعتقادات فلسفی و کلامی شاعر بازمی گردد. بن مایه درخت در آثار ناصرخسرو غالبا در دو محور مهم به کار رفته است: نخست، تصویر دنیا در هیئت درخت، و انسان به صورت میوه و ثمر آن؛ و دیگر، تصویر انسان به صورت درخت، و تصویر خصال نیک او در صورت میوه های شیرین و سودمند و تصویر صفات ناپسند او در هیئت میوه های تلخ و زیان بار. در پژوهش حاضر، ضمن جست وجو در زمینه ها و سرچشمه های این بن مایه، ابعاد گوناگون آن بررسی و تحلیل شده است. نتیجه تحقیق جایگاه ویژه و منحصربه فرد درخت را در ذهن و ضمیر شاعر و تاثیرپذیری او را در ایجاد مضامین و تصاویر مربوط به آن از معارف اسلامی و آثار اسماعیلیه و اقران آنها نشان می دهد.
In the words of the poets، there are motifs that in addition to being frequent and extensive are linked to the knowledge and epistemology of the narrator. Among them، the "tree motif" in NaserKhosrow’s poetry and prose with a frequency of at least 177 times is one of the central themes and images which are rooted in the poet’s intellectual and religious beliefs. NaserKhosrowhas often used this motif in two major ways: First as an image of the universe in the form of a tree with human beings as its fruits، and second as an image of a human being in the form of a tree with his moral traits as the sweet and valuable fruits as well as his immoral traits as bitter and harmfulfruits.In the present study، in addition to investigating the background and origin of this theme، its different aspects have been analyzed. The results indicate the special and unique importance of tree in the poet’s mind and imagination and also the impact of Islamic teachings and Ismaili works and theories on the poet increatingsuch themes and images.
ملخص الجهاز:
"فرض ارتباط بین درخت و انسان ، و درخت و جهان در اساطیر و ادیان ۴ و باورهای عام بشر۵ در روزگار کهن کمابیش وجود دارد و این در منابع ناصرخسرو در این زمینه نیز تأثیر داشته است ـ و با توجه به آشنایی شاعر با چنین منابعی حتی تصور تأثیرپذیری مستقیم شاعر از این منابع چندان بی وجه نیست ـ اما، منشأ این بن مایة خاص را در شعر و نثر۶ او، بیش و پیش از هر چیز، باید در معارف اسلامی شامل قرآن کریم ، احادیث ، آثار حکمی و کلامی ، به ویژه آثار اسماعیلیه و اقران آنان ، جست وجو کرد.
مهم ترین سرچشمة بن مایة درخت در وجه نخست و تصاویر و مضامین آن در آثار ناصرخسرو را ـ گذشته از ارتباط درخت با انسان در اساطیر و ادیان و باورهای مردم روزگار کهن که تا حدودی به صورت غیرمستقیم بر این امر در آثار شاعر تأثیر داشته است ـ باید در معارف و منابع اسلامی چون قرآن ، نهج البلاغه ، کتاب های حدیث و آثار حکمای اسماعیلی و اقران آنان جست وجو کرد."