خلاصة:
دیوان اشعار انوری، از سخنوران و دانشمندان نامدار سدة ششم، حاوی دانشهای زمانة اوست. سخنسرای ابیورد، برای عرضة تصاویر تازة خود، به علوم رایج زمانهاش از جمله «کانی شناسی »، توجّه ویژهای داشته و به نکات بسیاری از این دانش اشاره کرده است، تنها خاقانی را میتوان از شاعران بزرگی دانست که در این زمینه با او برابری میکند. در این نوشتار، مقصود، کانیشناسی از نظر قدماست که شامل کانیها، فلزها ، شبه فلزات و ئیدروکربورها میشده است. ابتدا سخن انوری دربارة هر گوهر کانی، از صفات و خواص و ... مطرح شده و سپس پنداشتهای دانشمندان و کانیشناسان گذشته مطرح گردیده است؛ همچنین سعی شده با بهرهگیری از قدیمیترین و معتبرترین کتب در دسترس، ثابت گردد که آنچه انوری دربارة کانیها گفته، صرفا به قصد بلاغت نبوده، و دانش جواهرشناسی آن روزگار هم سخنان انوری را تایید میکند؛ البتّه اندکی از باورداشتهای قدما، از دید امروزیها اشتباه و غیرقابلقبول است.
knowledge of his time. He as the great poet of Abivard had a high level of knowledge in a number of areas including traditional and intellectual sciences and has repeatedly mentioned his own knowledge of the time. He has paid special attention to his knowledge of mineralogy to present his new images of this area in his Divan. Khaghani as another great poet can be considered with the same amount of knowledge. Considering the knowledge of Anvari about jewels and mineral، we mainly refer to these issues in Anvar's Divan in terms of traditional knowledge about minerals، metals، pseudo-metals and hydrocarbons. At first، Anvari's ideas about each mineral and the language he has used to describe them have been explained، and then the beliefs of old masters of that time have been reviewed. The main aim has been to compare his views with the oldest and most authoritative books available from that era to prove what Anvari has speculated and declared about mineral is not just for the matter of rhetoric. Rather it shows his knowledge of the mineralogy of the time which has been reflected in his poetic language. It goes without saying that modern view of the mineralogy partially contradicts the traditional understanding of Anvari's knowledge of the issue. Around forty cases of his numerations about minerals have been extracted which have been explained based on the modern mineralogy sources available to the authors.
ملخص الجهاز:
"(رسائل ، ۱۴۱۵، ج ۲، ص ۱۰۹) عین گفتار رسائل را زکریای قزوینی ، فقیه جغرافی دان و جانورشناس قرن هفتم نیز ترجمه کرده است : «یاقوت سنگی سخت است ، شفاف و رزین (در متن مصحح کتاب ، وزین آمده ) باشد و الوان او احمر و اصفر و اخضر و ازرق بود، اصل جمله آب صافی است که در میان سنگ سخت بایستد و حرارت معدن در او تأثیر کند و سخت و ثقیل و غلیظ شود و آتش او را نگدازد بلکه لون او خوب تر بود و رنگین شود و هیچ بر وی کار نکند از غایت صلابت او مگر الماس که به خاصیت بر وی کار کند و معدن او بلاد جنوب بود به قرب خط استوا، در غایت عزت بود از برای قلت وجود....
»(آملی ، ۱۳۸۸، ص ۳۰۴) ۱- ۹- بسد: بیخ جور از بأس تو چون بیخ مرجان آمده است شاخ دین بی عدل تو چون شاخ آهو بی بر است (۵۴۰/۲) بارخدایا به فضل بندة خود را گربتوانی فرست پاره ای باده زان می آســوده کز پیاله بتابـد چون ز بلور سپید بسد ساده (قطعه ها، ۷۱۶/۲) انوری در بیت اول اشاره به این دارد که قدما می گفتند: «بسد مادام که در دریاست نرم است و چون از دریا استخراج شود سفت و سخت می گردد، در دو بیت بعد هم انوری به رنگ سرخ بسد که مورد توجه شاعران دیگر هم بوده توجه داشته است .
»(جوهری ، ۱۳۸۳، ص ۱۳۵، نیز محمدبن منصور، ۱۳۳۵، ص ۲۳۲، آملی ، ۱۳۸۹، ج ۳، ص ۳۴۰) ۱-۱۲- لاجورد: ای نمــــودار سپـــهر لاجــــورد گشته ایمن چون سپهر از گرم و سرد (۱۲۹/۱) انوری در این بیت همچون دیگر شعرا به رنگ آبی ، نیلی و کبود آسمان توجه داشته است ."