خلاصة:
در بررسی این نکته که جوامع چه زمانی به شهرنشینی و مدنیت متمایل شدند و چه عواملی باعث این رخداد شد، مکاتب مختلف تاریخی و جغرافیایی هرکدام به یکی از عوامل مهم در پیدایش و ساختار شهرهای باستانی ﺗﺄکید کردهاند. دراینبین، رایجترین نظریهها چنین عنوان کردهاند که پیامدهای ناشی از «انقلاب کشاورزی» و «دینگرایی» و اشتراکهای دینیِ جمعیتهای کهن، از اسباب اصلی بنیاد شهرها بوده است. ازاینرو، در پی محک صحت و سقم این نظریهها، با مطالعة اسناد تاریخی و یافتههای باستانشناسی با روش کتابخانهای و با رویکرد توصیفیتحلیلی متوجه میشویم که دستکم در فلات ایران و میانرودان، انسان در طی یکجانشینی در موقعیت مطلوب جغرافیایی، انقلاب کشاورزی را به وجود آورد؛ سپس در پی این انقلاب، بهتدریج تقسیم کار رخ داد و در اثر نوآوریها، قدرت بیشتر و روابط تجاری و انباشت سرمایه پدید آمد و دیگر عوامل موجود همچون دین، جمعیت و عوامل سیاسینظامی در فرهنگ بشری شکل گرفت و موجب ایجاد شهرها شد. درواقع در پیدایش و بنیاد شهرهای باستانی، همة عوامل مذکور سهیم نبودند؛ اما در منطقة جغرافیاییِ موضوع مطالعه در این پژوهش، باید عوامل جغرافیایی، اقتصادی، دینی و سیاسینظامی را به ترتیب در پیدایش یا تکامل ساختار شهرها تاحدود چشمگیری مؤثر و مهم تلقی کرد و شهرهای باستانی ایران و میانرودان را دارندة این خصوصیات برشمرد؛ البته، منطبق با نظریههای مذکور و با ﺗﺄکید بر دو عامل اقتصادی و دینی.
In examining the time when communities began to dominate urbanization and civilization and the factors that led to this event، various historical and geographical schools have emphasized one of the major factors in the emergence and structure of ancient cities. In this context، the most common theories have stated the consequences of the "agricultural revolution" and "religiousism" and the religious contributions of the old people that have been the main source of the foundations of the cities. Therefore، following the verification of the veracity of these theories، by studying historical documents and archaeological findings with a library method and a descriptive approach، we found that، at least in the plateau of Iran and Mesopotamia، mankind created an agricultural revolution through a united geographical position. Then، following this revolution، the division of labor gradually took place، resulting in innovations، greater power and business relations and capital accumulation، and other factors such as religion، population، and political factors emerged in human culture and created cities. In fact، despite all these factors are not necessarily involved in the emergence and foundations of ancient cities، but considering the geographic area studied in this research geographical، economic، religious and political-military factors can be largely important and effective in the genesis and evolution of cities. And the ancient cities of Iran and Mesopotamia have had these characteristics. Of course، it should be in accordance with the above theories and emphasizing two factors of economic and religious.
ملخص الجهاز:
البته گفتنی است که در مقابل نظریهها و نگرش برخی اندیشمندان و مکاتب موجود که بیشتر براساس جغرافیا و ویژگیهای اقتصادیمعیشتی غرب شکل گرفتهاند و بر یک یا دو عامل در بنیاد شهرها ﺗﺄکید کردهاند، این پژوهش برآن است تا عوامل مختلف و نظریههای رایج را باتوجه به حوزﮤ جغرافیایی فلات ایران و میانرودان مطالعه و بررسی کند و با بهآزمونگذاردن نظریههایی که به نقش «انقلاب کشاورزی (اقتصاد)» و «دین» ﺗﺄکید میکنند، عوامل مؤثر در تحول زندگی انسانهای باستانی و ورود آنها به شهرنشینی را در مناطق مذکور دریابد.
بااینهمه نباید فراموش کرد که در سراسر جهان، «فرایند تشکیل و توﺳﻌﮥ شهرها» براساس روابط متقابل محیطهای طبیعی و فرهنگی نیز بود و شهرهای باستانی با یکدیگر و مراکز تمدنی «روابط فرهنگی» داشتند و این امر در تبادل افکار و دستاوردها و همچنین مبادلات تجاری و درنتیجه، بنیاد و گسترش شهرها ﺗﺄثیر بسزایی داشت؛ بهطوریکه در جنوب بینالنهرین، سومر در جایگاه سکونتگاهی کهن، با درﮤ سند روابط بازرگانی داشت (وایتهاوس، 1369: 4)؛ همچنین در فلات ایران، شوش از شهرهای بسیار مهم باستانی و از مراکز عمدﮤ تجاری و اقتصادی زمان محسوب میشد که بهعلت قرارگرفتن در یکی از چهارراههای دنیا و در مرکز تلاقی دو تمدن ﺟﻠﮕﮥ بینالنهرین و آسیایصغیر با تمدن فلات ایران بهمعنای واقعی، تمدن شهری را از آن خود کرده بود (Schmitt, 1991: 601).