خلاصة:
درعصرصفویه کثرت بناهای مذهبی وفرهنگی از جمله مساجد با کارکردهای منحصر بفرد آن حاکی از توجه این حکومت به اعمال سیاستهای دینی در مدیریت رفتارهای اجتماعی است. اینوع مدیریتهای دینی یکی از عوامل تثبیت قدرتها وبقای بیشتر آنها بوده است. هرچند در حکومتهای پیشین نیز چنین سیاستهایی اعمال شده است اما رسمی شدن تشیع دراین دوره کارکردهای متفاوتتری را برای مساجد رقم زد که وجوه تمایز آن را نسبت به اعصار قبل نشان میدهد.آمار ارائه شده از مساجد این دوره بخصوص درنیمه اول بخوبی این واقعیت راعیان میسازد که دین درحیات اجتماعی وسیاسی جامعه ایران کارکرد اساسی داشته است وصفویان توانستهاند با استفاده از پتانسیلها وظرفیتهای موجود درچنین مکانهایی به اهداف مذهبی ،سیاسی واجتماعی خویش دست یابند. یافتههای تحقیق نشان میدهد درکنار صفویان فقهای شیعه موفق شدند ازطریق کارکردهای عبادی،تربیتی وآموزشی مساجد، آموزههای تشیع را درجامعه ایرانی گسترش دهند ودراین حوزه بخشی از مدیریت رفتارهای اجتماعی را برعهده گیرند وآموزه های فقه شیعه را درمساجد به عموم مردم یاد دهند.
ملخص الجهاز:
پیشینۀ تحقیق به دلیل تنوع کارکردهای مساجد و امکانات و ظرفیت های کاربردی آن ، پژوهشگران رشته های مختلف تحقیقات گسترده ای دربارٔە آن صورت داده اند که بخشی از آن ها، همانند تحقیقات ریاحی ، هنرفر، سپنتا، و دبیرسیاقی ، مربوط به معرفی فضای کالبدی مساجد با رویکردهای تاریخی است و بخشی نیز، همچون تحقیقات جعفریان ، معطوف به کارکرد مساجد، از جمله برگزاری نماز جمعه در آن ها، بوده است تا به واسطۀ این مطالعات کارکرد فقهی اندیشۀ سیاسی شیعه را در عصر صفویه برجسته سازند.
بااین همه ، به رغم اهمیت مساجد دورٔە صفویه در ترویج مذهب تشیع و شعایر آن ، از جمله مناسک آیینی عزاداری ، نماز جمعه و اعتکاف ، تحقیقات قابل توجهی که متمرکز بر این هدف ترویجی و تبلیغی باشد، صورت نگرفته است و بیشتر تحقیقات یا به سوی معرفی مساجد و توصیف فضای کالبدی آن سوق یافته اند یا بدون توجه به نظام مدیریتی مساجد، تنها به کارکردهای مناسکی و شعایری آن ، همچون برگزاری نماز جمعه یا عزاداری در آن ها، پرداخته اند.
شیخ لطف لله ، برای پیروزی بر مخالفان ، نظر شاه را در حمایت از خود جلب کرده است ؛ وی مکان اجرای چنین آیینی را مسجد شاه ، به عنوان مسجد جامع ، قرار داده (همان ، برگ ١٠) که به دلیل اجرای اعتکاف در آن ، از شهرت زیادی در جهان اسلام برخوردار شده است .