خلاصة:
با تأسیس ﺳﻠﺴﻠﮥ صفوی، تشیع مذهب رسمی ایران اعلام شد و تغییر مذهب در قالب اصل سیاست مذهبی صفویان در این دوره پیگیری شد و به اجرا درآمد. در اجرای این منظور، شاهان صفوی با گسترش فرهنگ وقف و ایجاد موقوفات2، بقاع متبرکه را در جایگاه مکانی برای اشاﻋﮥ فرهنگ شیعه توسعه دادند و رونق بخشیدند. آستاﻧﮥ مقدس امامرضا(ع) در مشهد، در حکم تنها آرامگاه از امامان شیعه در ایران، مهمترین آستاﻧﮥ مذهبی تلقی شد و در مرکز توجه صفویان قرار گرفت. شاهان صفوی بهشیوههای مختلف شامل اختصاص بودجههای دولتی، وقف و اعطاء سیورغالات و صدقات به گسترش آن اهتمام ورزیدند و منافع متعددی را از آن مدنظر قرار دادند. از نتایج مهم عملکرد آنان، افزایش موقوفات حرم امامرضا(ع) بود که در راستای ایجاد مرکزی برای اشاﻋﮥ فرهنگ شیعه، رونق و تداوم آن ادامه داشت. هدف این مقاله بیان کارکرد توسعة موقوفات حرم حضرت رضا(ع) است. رویکرد مقاﻟﮥ حاضر این است که هدف عمدﮤ سیاست مذهبی صفویان برای اشاﻋﮥ فرهنگ شیعه، با توﺳﻌﮥ اماکن مذهبی و ایجاد وقف و گسترش موقوفات تأمین شد. اجرای این سیاست در ارتباط با حرم امامرضا(ع) که با حمایـت درخور توجه سیاستمردان صفوی همراه شد، در کوتاهمدت و در آن عصر افزایش فضا، امکانات، سازمان اداری حرم و گسترش خدمات به زائران و مجاوران را بههمراه داشت و در درازمدت، پایایی و پویایی این سازمان را برای آینده تضمین کرد. در این مقاله، دادههای منابع شامل وقفنامهها و نسخههایِ خطی استخراجشدهاند؛ همچنین به نتایج پژوهشهای منتشرشده در موضوع موقوفات حرم امامرضا(ع) توجه شده است و با استفاده از روش توصیفیتحلیلی، با نگرش تاریخی، گسترش موقوفات حرم امامرضا(ع) بررسی شده است.
By declaring Shia as the official religion of Iran، the Safavids used different tools to institutionalize and disseminate it. One of these tools was developing religious endowments. The holy shrine of Imam Reza، which is the only holy shrine of Twelver Shiites in Iran، became the most important religious state at the center of attention of the Safavids، and many endowments were established for it. As a result، the amount of endowments for the shrine increased. Goals of increasing the endowments for the shrine were to disseminate Shiite beliefs، glory/dynamism of the shrine and its continuity. The purpose of this article is to describe the function of the development of the endowments of the holy shrine of Reza (AS). The approach of this paper is that the main goal of the Safavid religious policy was to promote the Shia belief by developing religious places and creating endowments and expansion of the endowments. The implementation of this policy in connection with the shrine of Imam Reza (AS)، which was accompanied with the support of the Safavid politicians، in the short and long term، increased the space، facilities، administrative organization of the shrine and the expansion of services to pilgrims and adjacent people، and in the long run، guaranteed the dynamism and the reliability of the organization for the future. In this paper، the data sources consisted of endowments and manuscripts extracted، as well as the results of published researches on the subject of the endowments of the shrine of Imam Reza (AS). Using the descriptive method، with the historical attitude، the expansion of the endowments of the shrine of Imam Reza (AS) has been investigated.
ملخص الجهاز:
پرسشهایی که در این مقاله درصدد ارائة پاسخ به آنها هستیم عبارتاند از: نقش موقوفات آستان قدس در سیاست مذهبی صفویان چه بود؟ آیا با ایجاد و توﺳﻌﮥ موقوفات حضرت رضا هدف صفویان تأمین شد؟ نتیجة اقدامات دولت صفوی در توسعة آستان مقدس رضوی چه بود؟ نتیجة این بررسی افزایش موقوفات آستان قدس را نشان میدهد و معلوم میکند که موقوفات در راستای اهداف صفویان گام برداشتند و ایجاد و توﺳﻌﮥ امکانات رفاهی و فرهنگی در حرم حضرت رضا(ع)، فرهنگ شیعه را نهادینه کرد؛ همچنین مهمترین هدف صفویان در پویایی و پایایی این بنیاد شیعی با ایجاد موقوفات تأمین شد.
احمدی هم در پژوهشهای خود، انواع موقوفات عصر صفوی و کارکردهای آن را در سه شهر اصفهان، کرمان و مشهد بررسی کرده است و به بعضی از کارکردهای موقوفات آستان قدس در زﻣﻴﻨﮥ آموزش، مراسم مذهبی، ایجاد تسهیلات برای زیارت و زائران شامل امکانات سفر، دارالشفاء، اطعام، روشنایی و خدﻣﮥ حرم توجه کرده است.
رحیمیفر با بررسی 22 وقفنامه از موقوفات آستان قدس و چند موقوفة دیگر در مشهد و همچنین وقفنامههای بقعة شیخصفیالدین، پایگاه اجتماعی واقفان دورة صفویه را واکاوی کرده است و باتوجه به سیاست صفویان در تثبیت مذهب شیعه، نتیجه گرفته است که عمدة واقفان آستان قدس رجال سیاسی بودهاند و پس از آنان، رتبة دوم وقف بر حرم امامرضا(ع) به صاحبمنصبان آستان قدس اختصاص داشته است.
موقوفه عتیقعلی منشی در حکم اولین موقوفة آستانه در عصر صفوی که تا دورﮤ معاصر بزرگترین موقوﻓﮥ آستان قدس نیز بود (جدول شماره1، ردیف: 1)8، سه خط اصلی سیاست مذهبی صفویان را دربارﮤ این آستانه پوشش داد.
5. این مقاله باعنوان «منابع موقوفات آستان قدس رضوی و فهرست واقفان مشهد مقدس» در مجله وقف میراث جاویدان سال 1380 شماره 35و36، ص115تا128 منشتر شده است.