خلاصة:
به زعم برخی از دینشناسان، صورتبندی نظاممند الاهیّات مهایانه عمدتاً مرهون بسط فلسفیعرفانی آموزههای بودیسم سنّتی (تهراواده) است. با وجود این، تأثر از ادیان و فرهنگهای غیربودایی و سازگاری با فرهنگها و سنتهای دینی بومی نیز در آن نقش بسزایی داشتهاند. پژوهش حاضر به روش توصیفیتحلیلی در پی تبیین مشابهتها و تأثیر فرهنگهای غیربودایی بر انتظام دینی مهایانه است و یافتههای آن نشان میدهد که تأثیر هندوئیسم بر بودیسم نهتنها در زمینۀ کیهانشناسی و مجموعۀ معبودهای مهایانهای، بلکه در مناسک و ادبیات مهایانه نیز دیده میشود. فرهنگ ایرانی عمدتاً بر بوداشناسی، نجاتشناسی و خلق معبودهای شخصیِ مهایانه تأثیر داشته و ظاهراً اثربخشی فرهنگ یونانی مخصوصاً در زمینۀ هنر قدسی و شمایلنگاری است. انعطافپذیری مهایانه در مواجهه با ادیان خاور دور نیز عمدتاً در زمینۀ یزدانشناسی مهایانه قابل تفحّص است.
ملخص الجهاز:
امیرحسین ذکرگو (1376) و همینطور حسن رضایی (1376) نقش جاده ابریشم را در انتقال فرهنگ خاور میانه و خاور نزدیک به آسیای شرقی و شکلگیری بودیسم چینی و ژاپنی بسیار تعیینکننده ارزیابی میکنند؛ علی فرحبخش (1384) در پژوهش خود به این نتیجه میرسد که اندیشههای مهایانه پس از ورود به دست چینیان متحول شد و آیین بودای چینی به شکلی که با سبک هندی آن تفاوتهای بسیاری داشت شکل گرفت؛ هری کنتک (1381) به ورود و حضور دستکم پنج مترجم ایرانی آثار بودایی در فاصلۀ میان اواسط قرن دوم تا اوایل سدۀ چهارم اشاره میکند؛ بردلی هوکینز (1380) در بخشی از کتاب خود ورود بودیسم به چین، پیدایش فرقههای بودایی چینی و در نهایت تکمیل الاهیات بودیسم مهایانه به صورت بودیسم چینی و ژاپنی را تشریح میکند؛ ماهمنیر شیرازی (1391) به این نتیجه رسیده است که با ظهور و گسترش بودیسم در شرق آسیا ظرفیتهای هنری به خدمت دین جدید درآمد و شمایل بودا در قالب نقاشیها و دیوارنگاریها و تندیسهایی ظهور یافت؛ شهاب ستودهنژاد (1381) نقش ویژه ایرانیان بودایی را در گسترش و انتظام دینی بودیسم مهایانه میکاود.
به این طریق، خیلی از ایزدان هندویی، به تناسب اعتقاد عامه و البته غالبا با خویشکاری متفاوتی به آیین بودا راه یافتند (ورونیکا، 1373: 262) و افسانهها و اساطیر جدیدی دربارۀ آنها شکل گرفت (George, 2008: 475): برهما (Brahma) خدای هندو با عنوان مها برهما (Maha Brahma) وارد پانتئون بودایی شد؛ ویشنوی (Visnu) ودایی با عنوان پادمهپانی (Padmapani) یا اولوکیتشوره (Avalokitisvara) وظیفه دیدهبانی و محافظت از جهان بودایی را بر عهده گرفت و به درخواستها و نیازهای مردم پاسخ میداد؛ اولوکیتشوره به مرور زمان مهاویشنو (Maha-Visnu) نامیده شد؛ شیوا (Shiva) با عنوان مهایوگی (Maha-Yogi) در پانتئون بودایی پذیرفته شد و نهایتا ایزد نبرد در اساطیر هندویی، ایندرا (Indra)، نیز معمولا در مهایانه با نام ساکرا (Sakra) ظاهر میشود که تأثیرات و اعمال قوای شریری مانند مارا (Mara) را کنترل میکند (Ibid.