خلاصة:
عکس العمل جوامع نخستین از زمان پیدایش تا قرون اخیر، در مقابل جرم، مجازات مجرم بوده است. هرچند روشهای بسیار خشن و غیر انسانی مجازات به روش های متعادل و خفیف تر سوق داده شده و سیر تکاملی داشته است اما طی یک قرن گذشته،رفته رفته نظریه های مبتنی بر سزادهی و مجازات مجرم مورد انتقاد قرار گرفته و نظریات مبتنی بر ترمیم و اصلاح بزهکار و بزهدیده در حال شکل گیری و تکامل بوده است. این نظریه که موسوم به «عدالت ترمیمی» است با اصولی چون اصالت روابط شخصی، جبران، بازپذیری و مشارکت، در پی ترمیم خسارتهای ناشی از جرم است. همچنین از عناصری چون داوطلبانه بودن، اظهار حقیقت، رودررویی، توافق، حمایت و محرمانه بودن برای پیشبرد اهداف حمایتی خود سود می برد. از سوی دیگر چون مکتب حقوقی اسلام از قدمت زیادی برخوردار است و در آن مسائل و مواردی از مجازاتها مطرح شده است لذا آن بسیاری از حقوقدانان غربی این مکتب را کاملا مبتنی بر سزادهی و کیفر می دانند حال آنکه دیدگاه اسلام ابتدا بر ترمیم و سپس بر کیفر تاکید دارد. مقاله حاضر در پی ارائه اصول، برنامه ها و عناصر تشکیل دهنده عدالت ترمیمی است. در نهایت رویکرد حقوقی اسلام در رابطه با مولفه های مکتب عدالت ترمیمی مورد بررسی قرار می گیرد.
ملخص الجهاز:
"او نیز باید حمایت شود تا موازنه و تعادل در فرآیند عدالت ایجاد گردد؛ چراکه تا موازنه به وجود نیاید، نمیتوان کاری انجام داد و این رابطه بزهدیده و بزهکار و جامعه است که قبل از ترمیم باید توازن داشته باشد.
مورد دیگر خمس و زکات است که اسلام با وجوب آن در شرایط خاص خود، از بسیاری از زمینههای وجود جرم جلوگیری میکند؛ مثلا فقر نیازمندان -که خود ممکن است باعث جرم شود- با این راهکار و عمل فراگیر به آن، در سطح بهتر قرار خواهند گرفت و میزان جرائم آنها نیز کاهش مییابد.
(الجزیری 5: 184) در حوزه این جرائم نیز ضمن پذیرش تئوری سزادهی و بازدارندگی، تئوری عدالت ترمیمی نیز مورد توجه اسلام بوده، اما این تئوری در این حوزه محدود است؛ زیرا سرقت در بسیاری از موارد باعث برهمخوردن نظم اجتماع و امنیت آن میشود و موجب تعزیر است؛ از سوی دیگر اگر سارق رضایت مالباخته را به دست نیاورد و مالباخته شکایت کند و جریان دادرسی آغاز شود، دیگر رضایت مالباخته اثری ندارد.
در نهایت میتوان گفت قوانین جزایی اسلام _ که از دیدگاه مکتب عدالت ترمیمی، سزاده محسوب میشوند _ به دغدغههای مدنظر عدالت ترمیمی نیز توجه داشته است؛ اما از دیدگاه اسلام تنها ترمیم بزهکار و بزهدیده مورد نظر نیست، بلکه در بسیاری از موارد ترمیم، اصلاح و مصلحت جامعه مدنظر است.
. دغدغههای عدالت ترمیمی به شکل بسیار ضعیفی در دل برخی از مواد قانونی حقوق مجازات اسلامی ایران نیز گنجانده شده است؛ موادی که مربوط به مجازاتهای جایگزین حبس است، از این قبیل است."