خلاصة:
متکلمان و متالهین در مسئلة تکوینی یا قراردادی بودن جزای اخروی، آراء و دیدگاه های
متفاوتی ارائه نموده اند. برخی طرفدار تکوینی بودن و برخی مخالف آن هستند. ظاهر آیات و
رو آیات نیز با هر دو دیدگاه تکوینی و قراردادی همسو است. از این رو برخی دیگر از
محققان در این مسئله قائل به جمع هر دو نظر شده و به وجود هر دو قسم از جزا معتقد
شده اند و به نحوی تناقض ظاهری آیات را پذیرفته اند. در این مقاله ضمن تبیین مسئله و طرح
پرسش های مربوط، به بیان آرای حکیمان و متکلمان پرداخته شده و سرانجام دیدگاه تکوینی
بودن جزای اخروی انتخاب و هر گونه جنبة اعتباری و قراردادی، ناصواب دانسته شده است
و با تبیین اشکال جمع هر دو قسم از جزای تکوینی و قراردادی، راه حل تناقض ظاهری
آیات را در تقریر صحیح و توجه به نظام توحیدی می داند و در نهایت پاسخی قرآنی،
استدلالی و عرفانی برای حل این تناقض ارائه می گردد
ملخص الجهاز:
"ایشان در کتاب شرح چهل حدیث نیز تمام آتش دوزخ و عذاب قبر و غیر آنها را جهنم اعمال انسان میداند(همو، ١٣٨٣، ص ٢١-٢٠) و مینویسد: «انسان در عوالم دیگر از عذاب و عقاب جز آنچه خود در این عالم تهیه کرده نخواهد دید»( همان ، ص ٤٦٢) و برای جمع بین ظواهر کتاب و اخبار، که به حسب ظاهر متخالف مینماید فرمایشی دارند که چه بسا در نظر ابتدایی همان قول قائلین به هر دو نحوه جزا (هم تکوینی و هم قراردادی) را تأیید کند ولی با نظر دقیق تر در خود عبارت ایشان ، مشخص میشود که در نظر وی تنها خود اعمال انسان است که در سرای آخرت به آنها رجوع میکند: بـالجمله ، صورت بهشـت و جهنم جسمانـی هـمـان صـور اعـمـال و افـعـال حـسنه و سیئه بنی آدم است که در آن عالم به آنها رجوع کنند، چنانچه در آیـات شـریـفـه نـیـز بـه آن اشـاره و تـلویـح شـده ، مـثـل قـول خـدای تـعـالی : و وجدوا ما عملوا حاضرا.
در عبارات نقل شدة فوق از ابن عربی لااقل بخشی از جزای اخروی تکوینی و ناشی از خود اعمال و نیات و صفات انسان دانسته شده است و اما میتوان با توجه به نظیر این عبارات که : «همۀ درد و رنجی که برای داخل شوندگان جهنم خلق میگردد از صفت غضب الهی است »٨ ( همان ، ج ١، ص ٢٩٧) و اینکه «اهل جهنم از روی عقاب و انتقام داخل آتش میگردند»٩ ( همان ، ج ٣، ص ١١٨) قائل شد که او جزا را قراردادی میداند."