خلاصة:
علامه معرفت از قرآنپژوهان برجسته معاصر، با وضع اصطلاحاتی همچون «نسخ مشروط»، «نسخ تمهیدی» و «نسخ تدریجی»، به دنبال برطرف کردن شبهات پیرامون نسخ در قرآن و بستن راه طعنه به قرآن عزیز بوده است. اما از آنجا که این نظریه در اواخر عمر شریفشان مطرح شد و فرصت کافی برای پرداختن و تحلیل بیشتر آن وجود نداشت، ابهاماتی در آن به وجود آمد که موجب خلط و عدم تفکیک این سه اصطلاح گردید. در این نوشتار با بررسی بیانات ایشان در رابطه با این سه نسخ و کاوش در برخی مصادیق آنها، حاصل آمد که «نسخ مشروط»، تغییر تدریجی حکم با تغییر شرایط است که با برگشت شرایط سابق، حکم هم قابل اعاده است؛ مانند آیات صفح و قتال، یا آیات عدد رزمندگان که تغییر حکم با تغییر شرایط صورت گرفته و حکم سابق با برگشت شرایط سابق قابل اعاده است. «نسخ تمهیدی»، تغییر تدریجی حکمی است که مقدمه و تمهیدی برای رفع کامل آن بوده است، مانند زدن زنان هنگام نشوز، یا مراحل نسخ بردهداری، که حکم آنها مقدمهای برای نسخ تدریجی آنها بوده است. بنابر این، «تدریجیت» نقطه اشتراک نسخ مشروط و تمهیدی است و «نسخ تدریجی» بر هر دو آنها صادق است؛ ولی لحاظهای مختلفِ تغییر شرایط و تمهیدی بودن، مرز آنها را جدا میکند. عدم تمرکز مباحث علامه معرفت از یک طرف و برداشت غیر دقیق و غیر همه جانبه برخی محققان از سوی دیگر، موجب شده مقصد این مقاله نو تلقی شود.
ملخص الجهاز:
ازجمله این دانشـمندان معاصـر، علامه محمدهادی معرفت اسـت که در آغاز، از میان بیش از ٢٠٠ آیه ای که ادعاینسخ آن شده ، تنها کمتر از ده مورد را منسوخ دانسته است (معرفت ،١٤١٥،ج ٢،ص ٢٩٩-٣١٦)، ولی در اواخر عمر با وضـــع اصـــطلاحات جدیدی ه مچون «نســــخ مشــــروط » ( معرفــت ،١٣٨١،ص ٢٦٥)، « ت مهیــدی» و «تــدر یجی» (معرفت ،١٤٢٣،ص ١٥١؛ معرفت ،١٣٨٣،ص ٥٠-٧٦)، راه طعنه بر این کتاب عزیز را بســـته و به طور کلی وجود آیات منســـوخ در قرآن را منکر شـــده اســـت ؛ اما از یک طرف به نظر میرسد مرزبندی دقیقی میان دونسخ مشروط و تمهیدی صورت نگرفته ؛ و از طرف دیگر علامه معرفت از «نسخ تدریجی» نام میبرد و آن را بر هر دو نسخ مشروط و تمهیدی عنوان میکند؛ لذا نوشــتار پیشــرو به دنبال مفهوم حقیقی و دقیقی از نســخ تدریجی از منظر علامه معرفت است که تحلیل مفهومی و مصداقی دو نسخ مشروط و تمهیدی را میطلبد.
102 معناشناسی نسخ تدریجی، مشروط و تمهیدی از منظر آیت الله معرفت وی به آیه «یأیها الذین ءامنوا علیکم أنفســکم » (مائده :١٠٥)اشاره میکند که در مکه و آغاز دعوت اسلام و زمان ضعف مسلمانان نازل شده ، ولی فرمان جهاد و امر به معروف و نهی از منکر در مدینه و دوران قوت مسـلمانان صـادر شـده و اگر مسـلمانان روزی ضـعیف شــوند، همان حکم اول باز میگردد.
110 معناشناسی نسخ تدریجی، مشروط و تمهیدی از منظر آیت الله معرفت (نصــیری،١٣٨٧،ج ٢،ص ٤٧٩) همان طور که گذشــت ، عبدالکریم خطیب هم نســخ در این آیات را از نوع «نسأ» میداند که هر یک از احکام ، بسته به شرایط خویش است .