خلاصة:
فطرت، یکی از مباحث دیرین و مهم انسانشناختی است که معانی گوناگونی در علوم منطق، فلسفه، کلام، عرفان و همچنین معارف وحیانی دارد و از منظر هر یک از این علوم، ابعاد متفاوتی را شامل میگردد. مقاله پیش رو، مسأله ابعاد فطرت را از منظر معارف وحیانی به ویژه نهجالبلاغه برمیرسد. بر همین اساس، فطرت به ابعاد هشتگانه تقسیم میشود: فطرت اولیه، ثانویه، بالفعل، بالقوه، ادراکی، گرایشی، مشترک و اختصاصی. از این منظر، فطرت اولیه انسان، بلافاصله بعد از تکوین جوهره او شکل میگیرد. فطرت ثانویه هم در مرحله تکوین ساحتهای ترکیبی انسان تکوُّن مییابد. فطرت بالفعل و بالقوه هم دو نوع دیگر از ابعاد فطرت انسان است که معارف وحیانی به ویژه نهجالبلاغه به آن تأکید کردهاند. همچنین معارف وحیانی، به دو نوع فطرت ادراکی و گرایشی اشاره دارند که بهطور متعارف مورد بحث متکلمان بوده است. اما دو بعد دیگر فطرت، از منظر پیشگفته، فطرت مشترک و اختصاصی است. فطرت اختصاصی در برابر فطرت مشترک، به ویژگیهای پیشینی فرد فرد انسانها اشاره دارد که به طور اختصاصی از آنها برخوردارند؛ مانند طینتهای مختلف.
ملخص الجهاز:
(نهج البلاغه ، ١٤١٤، خطبه ٩١ و ١٨٥؛ ابن میثم بحرانی، ١٤٠٤، ج ٢، ص ٣٤٤؛ انصـاریان ، ١٤٠٤، ج ١، صـص ٢٧٥- ٢٧٦؛ هاشــمی خویی، ١٤٠٠، ج ٦، ص ٣٣٢؛ مدرس وحید، بیتا، ج ٦، ص ١٥٧؛ موســوی، ١٤١٨، ج ٢، ص ٧١؛ مکارم شیرازی، ١٣٨٦، ج ١، ص ١١٥) امام علی(ع ) میفرماید: «اگر اندیشه ات را به کار گیری تا به راز آفرینش پیبرده باشی، دلایل روشن به تو خواهند گفت که فطرت گر مورچه کوچک ، همان فطرت گر درخت بزرگ خرماســت ؛ زیرا در جزئیات آفرینش هر یک ، ظرافت های پیچیده ای نهفته اســت و مراتب حیات هر یک از آن ها متفاوت از دیگری است ».
160 فصلنامه علمی ـ پژوهشی «تحقیقات علوم قرآن و حدیث » دانشگاه الزهرا(سلماللعلیها)، سال ١٥، پیاپی٣٧ اما علاوه بر این سخن حضرت ، دلایل دیگری هم وجود دارد که اثبات میکنند ساحت های ترکیبی انسان بالقوه ، بر انواع فطریات مشتمل هستند: الف ) ســاحت ها، فارغ از جوهر انســان تکون یافته اند؛ بنابراین ، هر یک ، در آفرینش الهی، مخلوقاتی مستقل و با فطرت مشخصی هستند که به عنوان عناصر ترکیبی به جوهره انسان ضمیمه می شوند.