خلاصة:
هر علمی دارای روش یا روش هایی است که به وسیله آن به اهداف خود می رسد، برخی از علوم تک روشی و برخی دیگر چند روشی اند. در باره تک یا چند روشی بودن علم کلام از سوی مذاهب مختلف کلامی دیدگاه های مختلفی ارایه شده است، مثلا اهل الحدیث روش نقلی و معتزله روش عقلی را برگزیدند. اما رجوع به قرآن نشان می دهد که برای تبیین آموزه های دینی باید از روشگان مختلف استفاده کرد. نویسنده در این مقاله نشان خواهد داد که علم کلام باید باید از تمام روشگان ممکن مثل: نقلی شامل قرآن و روایات، عقلی شامل عقل و حتی اصول قطعی فلسفی، تجربی و حسی، شهودی استفاده کند، این ادعا بر خلاف ادعای برخی است که علم کلام را دارای روشگان مشخص مثل رویکرد اخباری یا تجربی می انگارند.
ملخص الجهاز:
"حال این پرسش مطرح است که آیا قرآن در استنتاج یا تفسیر آموزه های کلام از منابع تعریف شده روش یا روشگانی را تعیین و توصیه کرده است؟ به نظر می آید هر منبعی روش یا روشگان متناسب خود را می طلبد، مثلا عقل به عنوان یک منبع روش عقلی و برهانی لازم دارد که از راه تحصیل مقدمات یقینی و برهانی و ترکیب آن به مطلوب و مجهول بدست می آید؛ یا برای بهره وری از منبع کتاب و سنت باید از روشگان مختلف مثل نقل اعم از مباحث لغت، تاریخ، عرف، روش حسی مثل علوم تجربی و روش عقلی استفاده کرد تا بتوان به تبیین نصوص دینی پرداخت.
عارف بزرگ شیخ محمود شبستری نیز میسراید: حکیم فلسفی چون هست حیران نمیبیند ز اشیاء غیرامـــــــــکان ز امکان میکند اثبات واجـــب وزین حیران شده در ذات واجب گهی از دور دارد سیر معکوس گهی اندر تسلسل گشته محبوس چو عقلش کرد در هستی توغل فرو پیچید پایش در تسلســــــل (لاهیجی، 1374: ص 63) اشاره خواهد شد اصل ادعای عرفا را فی الجمله و نه بالجمله می توان از آیات استفاده نمود، لکن در باره حصر روش به روش کشف باید گفت از منظر قرآن هر دو روش (شهودی و عقلی) علم و معرفت زاست، لکن مباحث عقلی در نهایت برهان و علم الیقین افاده می کنند، اما راه شهود بالاتر از علم یقینی است که قرآن از آن به «عین الیقین» تعبیر می کند، چنان که در باره امکان علم یقینی و رؤیت جهنم در همین دنیا - البته رؤیت با چشم قلب و شهود – می فرماید."