خلاصة:
کالیگرام(Calligramme)، نوعی شعر کانکریت(Concrete poetry)است که گیوم آپولینر(1918-1790)، شاعر فرانسوی، آن را برای اوّلینبار در ادبیّات فرانسه مطرح کرد و بنیاد نهاد. کالیگرام در زبان فرانسه، به معنای خطّاطییا نقّاشیخط است. در اصطلاح ادبی، نوعی جریان شعری است که از ترکیب سه هنر: نوشتار، گرافیک و خوشنویسی ایجاد میشود. نوع چینش و ترکیب واژهها و جملات نوشتاری شعر کالیگرام، به گونهای است که یک تصویر گرافیکی مثل تصویر پرنده، درخت، گل، شمشیر، چهرۀ انسان و... را تشکیل میدهد. ضمناً متن شعر، با خطّ زیبای خوشنویسی نوشته میشود. در این مقاله، تلاش نگارنده بر این بوده که با نگرش تطبیقی، بین یکی از کالیگرامهای آپولینر با عنوان «شعر ذخیره» با نمونهای از شعرهای توشیح(مشجّر) رشیدالدّین وطواط با عنوان «عشق بتان» مقایسهای انجام دهد. اهمّیّت و ضرورت تحقیق، کشف و شناسایی مشابهتهای فرمالیستیو همانندیهای گرافیکی میان ایندو گونة شعری از ادبیّات دو کشور متفاوت است که میتواند حکایت از روابط پنهان و پیدای هردو کشور داشته باشد. نتیجة سخن این است که دو شعر مذکور حدّاقل از چهار جهت با همدیگر شباهت شکلی دارند: 1- تجسّمی بودن هردو شعر 2- مشابهت محتوایی و مضمونی 3- آمیختگی هر دو شعر با هنر خوشنویسی 4- توجّه متوازن به بُعد شنیداری و گرافیکی هر دو شعر.
ملخص الجهاز:
»(رازی ، ۱۳۷۳، ص ۳۴۳) ولی باید گفـت کـه شـعر «عشـق بتـان »، مربوط به یکی از دوره ها و سبک های شاد شعری ایـران ، یعنـی سـبک خراسانی (سـبک سلجوقی ) است ؛ بنابراین در کل ، محتوای شاد و تغزلی دارد و شاعر در این شعر، بـا بـه تصویرکشیدن زیبایی های رخسار یار نیکو جمال ، ضمن ابراز احساسات خـود، دیگـران را نیز به مشاهده و لذت بردن از جمال هـای جمیـل فـرا مـی خوانـد.
همچنین مسافرت ها و آوارگی های او در خارج از فرانسه ، تأسـیس مـدارس زبـان هـای شرق در پاریس و مطالعات گستردة فرانسویان و اروپاییان دربارة ادبیات ایران و عواملی از این دست ، مطمئنا آپولینر از وجود شعر «توشـیح »(مشـجر) در ادبیـات سـنتی ایـران ، اطلاع داشته و تحت تأثیر تصاویر گرافیکی انـواع شـعر توشـیح از جملـه شـعر مشـجر رشیدالدین وطواط در کتاب المعجم قرار گرفته است .
»(پنجه ای ، ١٣٨٧، ص ٢) حسن هنرمندی نیز در کتـاب «بنیـاد شعر نو در فرانسه » با کنار هم گذاشتن نمونه هایی از گونه های مختلـف نگـارش اشـعار شاعران پیشین فارسی و شعرهای تصویری و دیداری گیـوم آپـولینر مـی نویسـد: «یـک شناسندة ادبیات فارسی ، حق دارد میان این نوع شعر و مشجر و مطیر فارسی ، هماننـدی ببیند و تصور کند که شاید آپولینر که سال ها در نسخه های خطی آثار شرقی در کتابخانة ملی پاریس ، بررسی و تأمل می کرد، از آثـار فارسـی نیـز در ایـن زمینـه الهـام پذیرفتـه باشد.