خلاصة:
حکیم سنایی غزنوی(529- 467 هـ) بدون تردید از استادان مسلّم شعر فارسی در قرنهای گذشته است. او اوّلین شاعری است که به صورت جدّی مباحث کلامی، حکمی و عرفانی را وارد شعر فارسی کرد. هم محتوای مثنوی را دگرگون کرد، هم محتوای قصیده و غزل را. شاید این گفته اغراق نباشد که در تاریخ شعر فارسی تا به امروز شاعران اندکی چون او توفیق این تغییر سبک را داشتهاند. همین مسئله باعث شد که آثار او، بویژه: حدیقةالحقیقة، قصاید و غزلیاتش، هم از لحاظ زبانی و هم از لحاظ فکری و محتوایی مورد استقبال و پیروی بسیاری از شاعران مطرح ادب فارسی، چون: نظامی، خاقانی، سعدی، عطّار و مولوی قرار بگیرد. با وجود پژوهشهای فراوانی که بر روی آثار سنایی صورت گرفته، هنوز ابهاماتی در زندگی، آثار و حوادث تاریخی حیات او وجود دارد. آثاری به او نسبت داده شده که در صحّت آنها تردیدهای جدّی مطرح است. یکی از آثار منتسب به سنایی، مثنوی طریقالتّحقیق است. فرضیة نگارندگان مقاله این است که این منظومه از آنِ سنایی نیست. با توجّه به دلایل گوناگون، از جمله منابع کتابخانهای و دلایل سبکشناسی، دلایل کلامی، وجود تناقض در ابیات آخر منظومه، چون مطرح شدن سال سرودن منظومه به صراحت براساس حساب جمل، مجرّد بودن سنایی و تأهّل صاحب طریقالتّحقیق، نتیجهای که از این پژوهش حاصل آمده گویای این نکته است که مثنوی طریقالتّحقیق به هیچوجه نمیتواند از آنِ سنایی باشد. و البتّه بدیهی است که نویسندگان این مقاله هیچ اظهار نظری دربارة سرایندة اصلی مثنوی طریقالتّحقیق نمیکنند؛ زیرا این کار، مستلزم پژوهشِ مستقلِّ دیگری است.
ملخص الجهاز:
۴-۵- برخی دلایل زبانی و سبک شناختی مرحوم بدیع الزمان فروزانفر در توضیح کوتاهی که دربارة طریق التحقیق داده است به تفاوت سبکی طریق التحقیق با حدیقه اشاره کرده می گوید: «هرچند این رسـاله خـود در عالم ادب مقامی منیع دارد لیکن بی پروا می توان اظهار داشت که پس از کتاب حدیقه (نه از حیث مطلب و نه از جهت سبک و اسلوب ) چندان بدیع نیست به طوری که هـرکس در ابتدا حدیقه را نظر کنـد وانگهـی ایـن رسـاله را، تصـدیق خواهـد کـرد کـه سـنایی اطلاعات اخلاقی و فلسفی خود را در حدیقه به ودیعت نهاده و توانایی طبع خود را بـه حدی که از شاعری مانند او ممکن و شایسته است بروز داده و ایـن کتـاب نمونـة غیـر کاملی از حدیقه خواهد شمرد.
۱۰ اما در طریق التحقیق به جای فهم از نطق استفاده می کند: نطق ابکم بمانده در صفتش وهم عاجز شده ز معرفتش نبرد نطق زی صفــاتش راه نبود وهـم را به ذاتـش راه (طریق التحقیق ، ص ۱۰۱) یکی دیگر از تفاوت هایی که مرحوم فروزانفر هـم بـدان اشـاره داشـته ، احساسـاتی است که در طریق التحقیق به صورت لطیف تر و عاشقانه تر مطرح شده اسـت و آن روح تجبر و خشمگینی که در هر یک از صفحات حدیقه مجسـم اسـت اینجـا دیـده نمـی - شود(فروزانفر، ۱۳۶۹، ص ۲۵۹) لطیف تر و عاشقانه تر سروده شدن طریـق التحقیـق مـی - تواند دلیلی باشد بر اینکه این منظومه مربوط به دورانی پس از حدیقـه باشـد کـه زبـان شعری صوفیانه لطیف شد.