خلاصة:
فلسفه به معنای عام، به حکمت نظری و عملی تقسیم میشود. فارابی گاهی از حکمت عملی با عنوان حکمت انسانی یا علم مدنی یاد کرده که بازتاب و امتداد حکمت نظری در افعال و رفتار انسان است. وی حکمت عملی را علمی برهانی میداند. با توجه به ویژگیهای علوم برهانی و تمایز آنها از علوم غیربرهانی، میتوان به خصوصیات حکمت عملی از نظر فارابی دست یافت؛ از جمله اینکه قضایای این علم به سبب یقینیبودن، مطابق با واقع و دارای نفسالامر هستند و به اعتبار انسان بستگی ندارند. در حکمت عملی برای تشکیل قیاس باید از مبادی یقینی بهره برد. قضایا و مبادی حکمت عملی از گزارههای خبری و گزارشی تشکیل شدهاند، نه از گزارههای انشائی و انگیزشی؛ بنابراین، بایدها و نبایدها جایی در این علم ندارند. موضوع حکمت عملی، فعل ارادی انسان است که در راستای سعادت باشد. با توجه به تمام این خصوصیات باید گفت حکمت عملی، علمی حقیقی و غیراعتباری است.
ملخص الجهاز:
با توجه به ويژگيهاي علوم برهاني و تمايز آنها از علوم غيربرهاني، ميتوان به خصوصيات حکمت عملی از نظر فارابي دست يافت؛ از جمله اینکه قضایای این علم به سبب يقينيبودن، مطابق با واقع و داراي نفسالامر هستند و به اعتبار انسان بستگي ندارند.
نیز در خصوص حقیقت این علم، این اختلاف وجود دارد که: آیا این علم بهتنهایی با اعتبار انسان حاصل شده یا آنكه با واقعیت و حقیقت خارجی نسبت و ارتباطی دارد و در صورت وجود ارتباط، این ارتباط چگونه تبیین میشود؟ به عبارت دیگر، آیا حکمت عملی در پی كشف واقعیت است و از قضایای خبری گزارشدهنده از خارج تشكیل شده است یا گزارههای بهكاررفته در آن، مشهورات و اعتباراتی هستند كه برای سامان یافتن زندگی عملی انسان جعل شدهاند؟ آیا گزارههای بهكاررفته در حکمت عملی، از بایدها و نبایدها سخن میگویند یا از هست و نیستها؟ اگر از هست و نیستها سخن میگوید، قضایای انشائی و انگیزشی موجود در این علم چه جایگاهی دارند و به چه دلیل در آن به کار رفتهاند؟ در این مقاله با بیان تقسیمات علوم از نظر فارابی، جایگاه حکمت انسانی در میان علوم دیگر روشن میشود و با در نظر گرفتن این جایگاه میتوان نظر فارابی را درباره پرسشهای پیشین استنباط کرد.
اقسام علوم قیاسی یا نظری به معنای عام با آنكه هدف علوم قیاسی، شناخت و علم است، باید توجه داشت كه نتیجه حاصل در این علم، ضرورتاً مطابق با واقع و یقینی نیست؛ زیرا مطابقت یا عدم مطابقت با واقع، از مواد و قضایایی به دست میآید که در آن به كار میروند.