خلاصة:
موسیقی یکی از عناصر تحلیل ساختاری آثار ادبی است که نقش بسزایی در بیان و انتقال مفاهیم ایفا میکند و به سخن تعالی میبخشد. ادعیه و مناجاتهای ائمه(ع) بیانگر توحید و توجه انسانها به ساحت مقدس ربوبی است که لحن زیبا و موسیقی دلنشین آنها، از مهمترین عوامل القاء و انتقال این مفاهیم در خوانندگان آن است. یکی از این آثار پرمایه، مناجات امام علی(ع) در مسجد کوفه است که لحن عارفانه و زبان شیوای آن با مضامین والا و معارف عالی همراه است.
هدف پژوهش حاضر، تحلیل و ارزیابی عوامل موسیقایی مناجات امام علی(ع) است تا از این رهگذر میزان تأثیرگذاری آواها در انتقال مفاهیم آن به مخاطب تبیین گردد. بر این اساس با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی به بررسی شناسههای موسیقایی مناجات چون، توازن هجایی، تکرار، سجع و تضاد میپردازیم. یافتهها نشان میدهد که آوای قیامت و حقیقت رستاخیز در قسمت نخست مناجات، با به کارگیری متناسب هجای بلند و کوتاه، تکرار و سجع برخاسته از واژگان، در گوش آدمی طنین میاندازد. چنانکه بسامد بیشتر هجای بلند، ذوق سلیم در انتخاب واژگان متضاد، تکرار واژگان و سجع متوازن در بخش دوم مناجات که تضرع حضرت به درگاه ربوبی است، در قوتبخشی موسیقی آن مؤثر افتاده است.
ملخص الجهاز:
یافتهها نشان میدهد که آوای قیامت و حقیقت رستاخیز در قسمت نخست مناجات، با به کارگیری متناسب هجای بلند و کوتاه، تکرار و سجع برخاسته از واژگان، در گوش آدمی طنین میاندازد؛ چنانکه بسامد بیشتر هجای بلند، ذوق سلیم در انتخاب واژگان متضاد، تکرار واژگان و سجع متوازن در بخش دوم مناجات که تضرع حضرت به درگاه ربوبی است، در قوتبخشی موسیقی آن مؤثر افتاده است.
در واقع، قسمت نخست، امانخواهی است که درآن امام علی علیهالسلام هشت بار از خداوند طلب امان میکند و در آن به هشت آیۀ اثر بخش و تکان دهنده از قرآن کریم استناد فرمودهاند که هر کدام از این آیات وصف مختصر، اما پر معنا و مفهومی را از روز قیامت ارائه نمودهاند: اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ الأمانَ یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَلابَنُونَ اِلاّ مَنْ اَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلیمٍ.
در این قسمت، حضرت با زبان استرحام _ که بر پایۀ عجز و ناتوانی انسان و فقر ذاتی و نیاز شدید او به خداوند متعال شکل میگیرد _ با خداوند سخن میگوید و همراه با موسیقی که با روح و روان پیوند میخورد و بر جان مینشیند، اینگونه باب عجز و ناله میگشاید: مَوْلایَ یا مَوْلایَ اَنْتَ الْمَوْلی وَاَنَا الْعَبْدُ وَهَلْ یَرْحَمُ الْعَبْدَ اِلا الْمَوْلی.
تکرار این مصوت در محور عمودی است که دهان خواننده در حالتی نیمه باز میماند و نوعی اندوه را در وی به وجود میآورد؛ مانند عبارت «مَوْلایَ یا مَوْلایَ اَنْتَ الْقَوِیُّ وَاَنَا الضَّعیفُ وَهَلْ یَرْحَمُ الضَّعیفَ اِلا الْقَوِیُّ» که نمونۀ آن در قسمت دوم مناجات به وفور ملاحظه میشود.