خلاصة:
آذربایجان طی قرون سوم تا هفتم هجری شاهد حضور و فعالیت پیروان فرق گوناکون تشیع نظیر امامیه، اسماعیلیه، زیدیه و غالیان شیعه بوده است. در طی این دوران حکومتگران مسلط بر آذربایجان رویکردهای متفاوتی نسبت به تشیع داشته اند و در بین آن ها حکومتگران شیعه مذهب نظیر آل مسافر و ضد تشیع مانند سلجوقیان دیده می شود. بررسی تاریخ تشیع آذربایجان در این دوران نشان می دهد که شیعیان اسماعیلی بیشترین تحرک و فعالیت را در آذربایجان داشته اند و در کنار آنان شیعیان امامی مسلک نیز به فعالیت در این ناحیه پرداخته اند. شیعیان زیدی و همچنین شیعیان غالی در این دوران نسبت به دو فرقه دیگر ظهور و حضوری به مراتب کمتر در آذربایجان داشته اند. پژوهش حاضر درصدد است با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و کاربرد مطالعات کتابخانه ای، تاریخ تشیع در آذربایجان طی قرون سه تا هفت هجری را در ابعاد گوناگون سیاسی و اجتماعی و فرقه ای آن بررسی نماید.
ملخص الجهاز:
پـژوهش حاضر درصدد است با بررسی منابع تاریخی به این سئوالات پاسخ دهد: - رویکرد حکومتگران آذربایجان در طی قرون سوم تا هفتم هجری نسبت به تشیع و شـیعیان چگونه بوده است ؟ - حضور و فعالیت پیروان فرق گوناگون شیعی نظیر امامیه ، اسماعیلیه ، زیدیه و غالیان شیعه در این دوران در آذربایجان در چه حدی بوده است و پیروان کدام یک از فـرق نـامبرده حضـور و فعالیت بیشتری در این ناحیه داشته اند؟ در رابطه با پیشینه پژوهش میبایست گفت در آثاری چند به تاریخ تشیع در آذربایجان پرداخته شده است .
روایت دیگر در مورد رواج تشیع اسماعیلی در آذربایجان مربوط به دوران متأخر حکومـت سـاجیان در این منطقه و زمانی است که پس از مرگ ابوالمسافر از دودمان ساجیان کسی نمانده بود تـا بـر قلمرو وسیع ایشان حکومت کند و آذربایجان صحنه رقابت میان امرای مسـتقل محلـی شـده بـود.
به سبب اینکه تمامی مردم آذربایجان اعم از شـیعه و سـنی طـی دوران هـای گونـاگون در معرض این گونه ستم های حکام بوده اند، می تـوان احتمـال داد ایـن جنبـه خـاص از آداب و رسـوم شیعیان در بین اهل سنت هم مجالی برای بروز و ظهور یافته و از مجاری نفوذ عقاید شیعی در بین آنها بوده است .