خلاصة:
در گونههای مختلف گویش لری، پیشینشدگی واکۀ ū و تبدیل آن به ī دیده میشود. مشابه همین دگرگونی در گویشهای مرکزی ایران نیز وجود دارد که پیشینشدگی ū در بیشتر گونهها به ü و در تعدادی به ī انجام گرفته است. چگونگی توزیع این واکۀ پیشینشده، خاستگاه و ارزش واجی آن بهویژه در گویشهای مرکزی همیشه موضوع بحث پژوهشگران بوده است. در این مقاله، با رویکردی تاریخی به این پدیده در مهمترین گویشهای لری مانند بختیاری، بویراحمدی و خرمآبادی و تعدادی از گویشهای مرکزی مانند گزی، میمهای و جرقویهای پرداخته شده است و با بررسی برابر فارسی میانه و ایرانی باستان، واژههایی که پیشینشدگی در آنها انجام شده است، این فرایند در چارچوب دگرگونیهای آوایی تاریخی این گویشها بررسی شده است. نتایج این بررسی نشان میدهد پیشینشدگی تنها در واژههایی انجام گرفته است که واکۀ پیشینشده بازمانده از واکۀ ū در دورۀ میانه و باستان زبانهای ایرانی است، در حالی که در واژههایی که ū بازمانده از واکۀ ō دورۀ میانه است، این پیشینشدگی دیده نمیشود؛ از سوی دیگر، میتوان گفت این دگرگونی در دو مرحله انجام گرفته است، نخست پیشینشدن ū به ü که در گویشهای مرکزی انجام گرفته است، سپس گستردهشدن ü به ī که در گویشهای لری دیده میشود.
ملخص الجهاز:
در ایـن مقالـه ، بـا رویکـردی تاریخی به این پدیده در مهم ترین گویش های لری مانند بختیاری، بویراحمدی و خرم آبادی و تعدادی از گویش های مرکـزی ماننـد گـزی، میمه ای و جرقویه ای پرداخته شده است و با بررسی برابر فارسی میانه و ایرانی باستان ، واژه هایی کـه پیشـین شـدگی در آن هـا انجـام شـده است ، این فرایند در چارچوب دگرگونیهای آوایی تـاریخی ایـن گـویش هـا بررسـی شـده اسـت .
ir ١- مقدّمه در گونه های مختلف گویش های مرکزی واکۀ [y] ̈u پیشین شـده در کنـار [u] دیـده مـیشـود کـه ارزش واج شناختی و چگونگی توزیع آن ، همیشه مورد بحث زبان شناسانی بـوده اسـت کـه روی گـویش هـای مرکزی کار کرده اند، برای مثال ، در گزی rʼ puپسرʻ، ̈pu ̈ʼ uشـپش ʻ، ̈ʼ muمـوش ʻ در کنـار ʼ duدوغ ʻ، ʼ ruروزʻ (آیلرس و شاپکا٣، ١٩٧٩)؛ یا در میمه ای ̈ʼ zuزودʻ، ̈ʼ muموʻ،r ʼ anguانگورʻ و rʼ suسرخ ʻ بـاز در کنار jaʼ ruروزه ʻ، ̄uʼ cچوب ʻ،s ʼ duدوست ʻ (فتحی بروجنی، ١٣٩٢) وجود دارنـد؛ از سـوی دیگـر، برابر همین ̈u پیشین شده در بیشتر گونه های لری، تعدادی از گویش های فارس ، برخی گویش های اسـتان کرمان مانند شهر بابکی و منطقۀ زاگرس در استان خوزستان به صورت ̄i دیده میشـود کـه بـا واکـۀ ̄u در فارسی و دیگر گویش های ایرانی برابر است و میتوان گفت در نتیجۀ پیشین شدن و گسترده شـدن واکـۀ u ایجاد شده اسـت ؛ بـرای مثـال ، در بختیـاری rʼ angiانگـورʻ، ̄ʼ pahliپهلـوʻ، ̄ʼ ziزودʻ و rʼ taniتنـورʻ 4 (طاهری، ١٣٨٩: ١٠٧)، یا در لری خرم آبادی rʼ diدورʻ،l ʼ piپول ʻ، ̄ʼ ziزودʻ و ̄ʼ xiخون ʻ (مـک کینـون ، ٢٠٠٢).