خلاصة:
درباره مفهوم «حکمت» در سنت فکری شرق و غرب سخن بسیار گفته اند و شاید کمتر اثری را در حوزه تاریخ تفکر بتوان یافت که بدین موضوع نظری نداشته باشد. همچنین «حکمت» در متون دینی و به تبع آن در حوزه مطالعات مقایسه ای قرآن و کتاب مقدس اصطلاحی است مهم، پرکاربرد و با دلالت های معنایی گوناگون و در خور توجه. این مفهوم افزون بر معانی مشترکی که در هر متن دارد، دارای ویژگی هایی است که کاربردهای آن را از هم متمایز می کند. به طور کلی، در هر دو متن مقدس، «حکمت» دارای سرشت اخلاقی است و در پیوند تنگاتنگ با فلسفه عملی. «حکمت» ، در هدایت و نیک بختی انسان موثر انگاشته می شود و نوعی بصیرت و بینش درونی است. با این همه، در قرآن «حکمت» مفهومی تشخص یافته نیست و در مقام امر منزل و صفت کتاب قرآن، و نیز در وصف «خدا» و انسان هایی نظیر لقمان به کار رفته است، در حالی که در کتاب مقدس «حکمت» تشخصی در قالب تجسد زنانه یافته است. در باب کارکرد «حکمت» در کتاب مقدس عبری، «حکمت» به خلق جهان و هدایت انسان ها می پردازد، حال آنکه در قرآن اساسی ترین کارکردهای آن حکم کردن و ایستادگی در مقابل هوسرانی است. در این پژوهش، «حکمت» در تورات با تکیه بر برخی از کتاب های موسوم به حکمت از جمله امثال، ایوب، جامعه و غزل غزل های سلیمان بررسی شده است، از این جهت که سنت شفاهی «حکمت» را در جامعه اولیه اسرائیل حفظ و زنده نگه داشته است؛ و در کاربرد قرآنی، کوشیده ایم دلالت های معانی گوناگون «حکمت» را با نظر به پربسامدبودن این واژه و کلمات هم ریشه اش با تکیه بر آرای مفسران بررسی کنیم.
ملخص الجهاز:
با این همه، در قرآن «حکمت» مفهومی تشخّصیافته نیست و در مقام امر منزل و صفت کتاب قرآن، و نیز در وصف «خدا» و انسانهایی نظیر لقمان به کار رفته است، در حالی که در کتاب مقدّس «حکمت» تشخّصی در قالب تجسّد زنانه یافته است.
در این راه، در حوزه مطالعات مقایسهای قرآن و کتاب مقدّس برای دستیابی به فهم درستی از مفهوم «حکمت» نخست معنای لغوی و اصطلاحی آن را همراه با آیاتی که «حکمت» در آنها به کار رفته است بررسی میکنیم تا ویژگیها و کارکرد این اصطلاح در بافت آیات روشن شود.
نکته شایان ذکر درباره بحث واژهشناسی و نیز اصطلاحشناسی این است که مباحث لغوی و اصطلاحی درباره کاربرد «حکمت» و کلمات همخانواده آن در قرآن بارها و گاه بهتفصیل و به صورتی منسجم و دستهبندیشده در آثار فارسی مطرح شده است، از جمله در کتاب حکمت: چند رویکرد به یک مفهوم، تألیف و ترجمه مالک حسینی (ص8-10)، کتاب مفهوم حکمت در تصوف و عرفان اسلامی، تألیف پروانه عروجنیا (ص11-12)؛ و نیز مقالات حکمت در دانشنامه جهان اسلام و دائرةالمعارف بزرگ اسلامی که به طور تخصصی به بحث در قرآن و حدیث و تفسیر پرداختهاند.
پیشینه کاربرد «حکمت» در میان اقوام غیریهودی در خصوص پیشینه مطالعات «حکمت»، علاوه بر منظر زبانشناختی که پیشتر بیان شد، این مفهوم از زوایای دیگری از جمله ادبی، تاریخی، فرهنگی و الاهیاتی نیز بررسی شده است.
ویژگیهای «حکمت» در کتب حکمت با اینکه در کتب امثال، ایوب، جامعه و غزل غزلهای سلیمان مفهوم «حکمت» در کتاب مقدّس عبری به طور برجسته نمایانده شده، به دست دادن تعریفی جامع از «حکمت» در این مجموعه همچنان کار دشواری است.