خلاصة:
حکیم دشتکی، بر پایه آیه «هل اتی علی الانسان حین من الدّهر لم یکن شیئا مذکور» انسان را حادث میداند و تصریح میکند که انسان موجودی حادث ابدی است و ازلی نیست. در مقابل ابنعربی، انسان را موجودی ازلی و ابدی میداند. این مقاله با بررسی آراء برخی مفسران درباره دلالت آیه یادشده و نیز واکاوی ادله دشتکی و ابنعربی در خصوص معنای آیه است. بررسی اجمالی آیه مورد بحث، نظر تفسیری مفسران و برداشت دشتکی، در ابتدای امر حدوث انسان استنباط میشود اما دقت بیشتر در معنای آیه و ادله مفسران، باعث ایجاد تردید در نظریه حدوث میگردد. بر این بنیاد، مراد از حدوث، حدوث زمانی است؛ یعنی انسان موجودی حادث به حدوث ذاتی و قدیم به قدیم زمانی است. همچنین مراد از انسان، حقیقت انسان؛ یعنی نفس ناطقه و ماده اولیه او و نه صورت او است.
ملخص الجهاز:
مفسران از معنای خلق در ذیل این آیات بحثی نکردهاند اما در ضمن تفسیر آیات دیگر معانی سهگانه فوق مطرح شده است؛ برای نمونه: مفسران واژه خلق در آیه «هو الذی خلق لکم ما فی الأرض جمیعا» (بقره / 29) را بهمعنای تقدیر (بیضاوی، ۱۳۹۷: 3)، ایجاد و ابداع (نیشابوری، ۱۴۰۵: ۴۶) بدون نمونه قبلی دانسته و در ذیل آیه 164 سوره بقره ایجاد و إختراع یک شیء پس از عدم(طبرسی، ۱۳۷۲: ۴۴۷)؛ (إبنعطیه أندلسی، ۱۴۲۲: ۱۱۴)، ایجاد چیزی از چیزی (سبزواری، ۱۴۰۲: ۵۷)؛ و تقدیر و حد زدن (گنابادی، ۱۳۹۶: ۵۰) معنا کردهاند، همچنین خلق در ذیل آیه أخیر در پدید آوردن چیزی بدون أصل و ألگو و دنبالهروی از غیر معنا کردهاند که این معنا منحصر به خداست (راغب اصفهانی، ۱۴۱۲: ۲۹۶) پس مراد از واژه خلق، آفرینش برأساس کیفیت مخصوص مد نظر است؛ خواه تحقق و وجود قبلی در کار باشد، مانند: «وهو الذی خلق من الماء بشرا» (فرقان / ۵۴) یا نباشد، مانند: «وهو الذی خلق السماوات والأرض بالحق» (انعام / 73) یا بهمعنای حد زدن از وجود است و نه عدم، مانند آیه ۱۶۴ سوره بقره برخلاف إبداع؛ زیرا إبداع فقط در مواردی إطلاق میشود که بدون نمونه قبلی است.