خلاصة:
عصارخانه بهعنوان یکی از مراکز صنعتی مهم در شهرهای بزرگ، از گذشته تا کنون، دارای ابعاد مختلفی است که در آن محیط کالبدی، ابزار و ادوات و دانش و علوم مرتبط با این صنعت، دست به دست هم داده تا محصولاتی از عصاره دانه های روغنی با چندین کاربرد تولید شوند. از آنجایی که تولید محصولات روغنی نیازمند زمان طولانی و نیروی کارآمد بوده و طی مراحلی طاقتفرسا حاصل میشده است، بنابراین، محصولاتی ارزشمند و نیازمند شرایط و وسایل نگهداری مناسب بودهاند. در این راستا، با توجه به نقش بسزایی که ظروف سفالی در عصارخانهها داشتهاند، پژوهش پیش رو جهت پاسخگویی به این سوالات انجام گرفته است؛ 1. ویژگی ظروف سفالی عصارخانهها چیست؟ 2. ظروف سفالی در عصارخانهها چه نقش و کاربردی داشتهاند؟ 3. در طبقهبندی سفالینهها، ظروف عصارخانه در کدام دسته قرار میگیرند؟ پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی-تاریخی و با تکیه بر منابع مکتوب و مشاهده تعدادی عصارخانه در استان اصفهان، ضمن برشمردن ویژگیهای ظروف عصارخانهها بهویژه سفالها و خمرههای بزرگ حمل و ذخیره روغن، اشارهای نیز به نمونههای مشابه این ظروف از گذشته تا کنون داشته است. نتیجه پژوهش چنین حاصل آمد که ظروف سفالی عصارخانهها، دارای ویژگیهایی همچون نوع متفاوت لعاب، شکل و اندازه و خصوصا کاربردهای متنوع در قسمتهای مختلف عصارخانه هستند؛ بهگونهای که برخی جهت روغن گیری، داخل زمین و برخی جهت نگهداری، درون دیوارها جایگذاری میشده و برخی، ظروف ذخیره و حمل روغن بودهاند. بنابراین این ظروف، نوع خاصی از ظروف سفالی بوده که فقط برای مجموعه های کارگاهی تولید میشده و میتوانند بهعنوان سفالینههای محلی برای مجموعههای کارگاهی معرفی شوند.
ملخص الجهاز:
در این زمینه، عصارخانهها بهعنوان کارگاههای تهیه روغن چراغ، سهم بسزایی در تأمین روشنایی مورد نیاز مردم داشته و در طی مراحل تولید این محصول، ابزار و وسایل و ظروف سفالی بسیاری به کار میرفتند؛ پس با توجه به جایگاه بارز ظروف سفالی در تولید و نگهداری محصولات عصارخانهها، انتظار میرود نوع و ویژگی این سفالینهها و کاربرد انواع این ظروف مورد استفاده در صنعت عصاری، مورد بررسی قرار گیرد که در این راستا، پژوهش پیش رو با رویکردی توصیفی- تاریخی و با استفاده از منابع کتابخانهای و همچنین مشاهده تعدادی از عصارخانههای استان اصفهان از جمله؛ عصارخانه شاهی اصفهان، عصارخانههای آقابزرگ، زمانیان و آیتی نجفآباد، به معرفی و طبقهبندی ظروف سفالی کاربردی در عصارخانهها پرداخته و در نتیجه این ظروف را در طبقهبندی سفالها، بهعنوان نوعی از ظروف ذخیره در زمره سفالینههای محلی، خاص کارگاهها قرار میدهد.
در یک تقسیمبندی کلی، ظروف سفالی عصارخانهها را میتوان به دو دسته بدون لعاب و لعابدار تقسیم کرد: الف) ظروف سفالی بدون لعاب: شامل؛ خمرهها، کوزهها و تغارهایی بوده که درون و بیرون آنها فاقد لعاب است و معمولاً جهت حمل و ذخیره دانههای روغنی و عمدتاً پیش از مرحله روغنگیری استفاده میشدند (جدول ۱: ردیف ۳-۱).
با توجه به ویژگیهای ذکرشده برای سفالینههای محلی و ظروف ذخیره آذوقه در ادوار مختلف، ظروف سفالی مورد استفاده در عصارخانهها را نیز میتوان در زمره ظروف سفالی محلی و صرفاً جهت ذخیره و نگهداری محصولات روغنی قرار داد که احتمالاً در کارگاههای سفالگری درون شهری ساخته شده؛ با این تفاوت که ظروف سفالی عصارخانه به ویژه خمرههای بزرگ لعابدار با ابعاد و مشخصات گفتهشده، مختص مجموعههای کارگاهی مانند عصارخانهها طراحی و ساخته میشدند.