خلاصة:
معنای مجازی بحثی است که مورد بررسی بسیاری از علماء قرار گرفته است. فایده این بحث در فهم کلمات به کار رفته در قرآن و حدیث و نیز مسائل مختلف علوم روشن میشود. سوال اصلی آن است که از بین اقوال ارائه شده کدام نظر صحیح است؟ مشهور قائلند که مجاز استعمال در غیر ما وضع له میباشد. سکاکی و عبدالقاهر قائلند که ابتداء ما مرتکب مجاز در مصداق میشویم سپس لفظ را در حقیقی استعمال میکنیم اما مرحوم امام خمینی و مرحوم نجفی اصفهانی میفرمایند که ما پس از استعمال حقیقی لفظ، در مصداق آن ادعای دخول و مجازیت میکنیم ولی حتی قول اخیر هم عمومیت ندارد، زیرا در اطلاقات متعارف میان عموم مردم، وجه وجیه کلمات فصحاء جاری نیست. لذا قول صحیح آن است که الفاظ در تمامی استعمالات در موضوع له خود مستعمل هستند با این فرق که گاهی مقصود بالذات هستند و گاهی سبب و پلی برای انتقال مخاطب به امری دیگر هستند حال چه آنکه ادعاء هم همراه آن باشد یا نباشد.
ملخص الجهاز:
لذا قول صحیح آن است که الفاظ در تمامی استعمالات در موضوع له خود مستعمل هستند با این فرق که گاهی مقصود بالذات هستند و گاهی سبب و پلی برای انتقال مخاطب به امری دیگر هستند حال چه آنکه ادعاء هم همراه آن باشد یا نباشد.
ماهیت مجاز از دیدگاه ادباء قول اول: استعمال در غیر ما وضع له این قول که البته قول مشهور است را از منظر عبد القاهر که قدیمیترین عالم بلاغی است، مطرح میکنیم او میگوید: «فأما إذا كان المجاز في المثبت كنحو قوله تعالى: فَأَحْيَيْنا بِهِ الْأَرْضَ [سوره فاطر: 9]، فإنما كان مأخذه اللغه، لأجل أنّ طريقه المجاز بأن أجري اسم الحياه على ما ليس بحياه، تشبيها و تمثيلا، ثم اشتقّ منها- و هي في هذا التقدير- الفعل الذي هو «أحيا»، و اللغه هي التي اقتضت أن تكون الحياه اسما للصّفه التي هي ضدّ الموت، فإذا تجوّز في الاسم فأجري على غيرها، فالحديث مع اللغه، فاعرفه».
علاوه بر عبدالقاهر سکاکی نیز همین نظر را پذیرفته و لذا اصل این قول بیشتر به سکاکی منسوب است و چون عبارت او هم تقریباً مانند عبدالقاهر است، به ذکر عین عبارت عربی او اکتفا میکنیم: و اما المجاز فهو الکلمه المستعمله فی غیر ما هی موضوعه له بالتحقیق استعمالا فی الغیر بالنسبه علی نوع حقیقتها مع قرینه مانعه...
نقد قول عرفاء اول اینکه وضع الفاظ تابع انشاء جاعل لغت است و اگر واضع معانی ضیق را اراده کرده باشد نمیتوانیم معانی عامه را در نظر بگیریم و لذا این ادعاء گرچه مطابق ذوق است ولی مطابق برهان نیست.