خلاصة:
نمودهای اسلامی و عرفانی در نگارگری های بسیاری دیده می شوند که یکی از برترین و بهترین نمونه های این نمودها، معراج حضرت محمد (ص) است. این مقاله، به بخشی از عناصر تأثیرگذار مفاهیم عرفان اسلامی بر نگارگری های معراج می پردازد؛ هدف اصلی این پژوهش، بررسی جنبه های بَصَری به کار رفته در نگاره های معراج، با توجه به مفاهیم و نمودهای اسلامی و عرفانی است. و در این پژوهش به پرسش هایی مانند، نسبت میان ادبیات عرفانی و هنر نگارگری چگونه است و نمادهای عرفانی به کار رفته در نگاره های معراج چگونه نمادهایی هستند پاسخ داده می شود. در این پژوهش، بیست نگاره از نگاره های معراج، از لحاظ «ترکیب بندی»، «نمادپردازی رنگ ها»، «چهره ها و پیکره ها»، و عناصر تصویری مهمی چون«هاله ی مقدّس»، «بُراق»، «فرشته – انسان بالدار»، «درختان، گیاهان،کوه ها، ابرها و تزیینات» مورد بررسی قرارگرفته اند. روش تحقیق توصیفی و تحلیلی است و داده های آن از منابع کتابخانه ای و شواهد تصویری به دست آمده است.
One can observe many Islamic and mystic representations in Persian miniatures the most salient of which are scenes depicting the Muhammad’s (P.B.U.H.) ascension (Miraj). The present study addresses certain key elements of Islamic mystic concepts represented in ascension-related miniatures. The aim has been examining the visual aspects concerning Islamic and mystic concepts and representations applied in the ascension-related Persian miniatures. The main questions include: what is the relationship between the mystic literature and the art of miniature and what are the characteristics of the mystic symbols used in the ascension-related miniatures. In this study, 20 ascension miniatures were studied in terms of composition, color symbolism, figures and bodies as well as key visual elements such as halos, Buraq*, winged human-angel and trees, plants, mountains, clouds and decorations. The methodology was descriptive-analytic. Also, data were mainly gathered based on library sources and visual documents.
ملخص الجهاز:
بررسی نگاره های معراج این نگاره ها از لحاظ ترکیب بندی، نمادپردازی رنگ ها، چهره ها و پیکره ها و عناصر تصویری مهمی، چون هاله ی مقدس ، براق ، فرشته - انسان بالدار، درختان و گیاهان و کوه ها و ابرها و تزئینات مورد بررسی قرار گرفته اند.
ترکیب بندی اثر به صورت مارپیچ و حلزونی است که ابتدا از فرشته ای که در سمت راست تصویر در بالاترین محل قرار دارد شروع و به جبرئیل در مرکز صفحه ختم میشود؛ نیز اندازه ای که نقاش برای براق و حضرت پیامبر(ص ) در نظر گرفته ، نشان میدهد که هدفش تأکید بیشتر بر حضرت رسول (ص ) و براق بوده است .
در مکتب بخارا(تصویر ١٣)، تصاویر به دست آمده از معراج ، به صورت سیاه و سفید بوده و جهت حرکت حضرت پیامبر(ص ) نیز از سمت چپ به داخل قاب است .
در اثر منسوب به «سلطان محمد» (تصویر ٨) رنگ آمیزی درخشان و استادانه ی این نگاره به صورت لاجوردی، سفید و طلایی است ؛ اگرچه رنگ های دیگری نظیر آبی، نارنجی، سبز و قرمز نیز دیده میشوند؛ از این رو مجموعه ای دلپذیر و شگفت انگیز به وجود آمده است ؛ چنان که میتوان گفت طراحی و قلم گیری، بینهایت ظریف و دقت در تمامی جزئیات ، نشانه ی اخلاص و دلبستگی تامّ و تمام هنرمند است به موضوع مقدس کار او.
در نگاره ی معراج «سلطان محمد» که یکی از مشهورترین آثار هنری در این زمینه است (تصویر ٨) صورت حضرت پیامبر(ص ) با نقاب سفید پوشیده شده و سوار بر براق در میان فرشتگان قرارگرفته است .