خلاصة:
یکی از مهمترین موضوعات مورد بررسی در عصر فتوحات و سدههای نخستین اسلامی در ایران، وضعیت اقلیت های دینی و نوع مواجهه مسلمانان با آنان بود. قرآن با تأکید بر مفهوم «اهل کتاب»، تکلیفِ چگونگی مواجهه مسلمانان با یهودیان، مسیحیان، صائبین و با تفسیری که از این مفهوم شد با زرتشیان را مشخص نموده بود. اما زمانیکه در جریان فتوحات، فاتحان مسلمان به شرقیترین نواحی ایران رسیدند، با بودیسم مواجهه شدند. آیینی که برای آنان کمتر شناخته بود و بنابراین تا آن هنگام برای آنان مشخص نبود که چگونه و بر مبنای چه نوع احکام فقهی میبایست با بوداییان مواجهه شوند. بنابراین در پژوهش حاضر تلاش بر آن است تا به این پرسش اصلی پاسخ داده شود که مسلمانان چگونه و بر چه مبنایی توانستند روابط خود را با بوداییان تنظیم کنند. بر مبنای یافتههای پژوهش تلقی نخستین مسلمانان از بودیسم آیینی مشرک و بتپرست بود و آنان بر مبنای همین تلقی برخوردهای خشن و بدون تسامحی با بوداییان داشتند. اما در ادامه، ضرورتهای حکومت نوپای مسلمانان در این مناطق موجب تغییر نگرش آنان نسبت به بودیسم شد. به گونهای که با بوداییان همان معاملهای صورت گرفت که با اهل کتاب صورت گرفته بود.
ملخص الجهاز:
بر مبناي اين مسئله، پرسش اصلي تحقيق آن است که مسلمانان در جريان فتوحات چه برخوردي با بوداييان داشتند و چگونه توانستند روابط خود را با آنان تنظيم کنند؟ پيشفرض اصلي تحقيق هم آن است که فاتحان مسلمان عليرغم عدم شناخت دقيق از بوديسم، به درستي آن را آييني مشرک و بوداییان را بتپرست ميدانستند.
هرچند در ادامه، ضرورتهاي سياسي و اجتماعي حکومت نوپاي مسلمانان در اين مناطق، موجب شد تا آنان با توسيع مفهوم اهل کتاب، با بوداييان همان معاملهاي را صورت دهند که با اهل کتاب صورت گرفته بود.
1 اما در دوره فتوحات، برخورد مسلمانان با بوداييان، بسيار متفاوت و پيچيدهتر از ساير روياروييها و برخوردهاي مسلمين با پيروان اديان ديگر بود، چرا که در ابتدا با توجه به آنچه از آموزههاي اسلامي و آيات قران برداشت ميشد، بوداييان ـ به مثابه مشرکاني بتپرست ـ مشمول يک اصل اساسي در اسلام يعني قاعدهاي که اديان ديگر را بهعنوان اهل کتاب معرفي ميکرد (آيه 62 سوره بقره) 2 نميشدند.
مواجهه مسلمانان با بوداييان به مثابه صابئين اهل کتاب بنابر آنچه گفته شد، تلقي فاتحان مسلمان از بوداييان به مثابه مشرکان بتپرست، يکي از دلايل اصلي رفتارهاي همراه با خشونت و خارج از تسامح آنان با پيروان آيين بودا بود.
1 بر همين اساس فقهاي اين زمان به بوداييان همان تسهيلاتي را دادند و همان احکامي را اجرا کردند که در فقه و شريعت اسلام براي اهل کتاب در نظر گرفته شده بود.
براي بحث بيشتر در اين خصوص بنگريد به عدلي، «شناخت مسلمانان از دين بودايي: بررسي متون اوليه اسلامي و شواهدي از دوره پيش از اسلام»، تاريخ فلسفه، ص 118 ـ 113.