خلاصة:
مرکزیّت آتش و آتشکده در دین ایرانی، و به تبع آن در آیین زردشت، همواره یکی از شناختهشدهترین و آشکارترین جنبههای این دین بوده است و نیایش آتش و مناسک مرتبط با آن چنان در فرهنگ و دین ایران باستان ریشه دوانیده و از چنان اهمیت و محوریّتی برخوردار بوده که مشاهدهگران ظاهربین را چارهای باقی نمیماند جز اینکه ایرانیان باستان را آتشپرست نام نهند. پژوهش حاضر، پژوهشی است توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر روش تحقیق کتابخانهای که با تکیه بر اسناد و متون تاریخی و نیز بهرهگیری از دادههای مردمشناسانه، به بررّسی دلایل و زمینههایی میپردازد که چنین جایگاه برجستهای را برای آتش و آتشکدهها در فرهنگ ایران باستان فراهم ساختهاند. بدین منظور، ابتدا به سراغ کارکرد دینی آتش و آتشکدهها میرود و نقش آتش به مثابۀ واسطۀ میان انسانهای زمینی و ایزدان آسمانی را به بحث میگذارد و سپس، از کارکرد اجتماعی آتشکدهها- و بهویژه آتشهای بهرام- از حیث نقش آنها در شکل دادن به هویّت اجتماعی و به دنبال آن، تقویت یگانگی و همبستگی اجتماعی سخن میگوید و بر این اساس، برخی از وقایع تاریخی در ایران باستان و روزگار اسلامی را تبیین میکند.
ملخص الجهاز:
بدين منظور، ابتدا به سراغ کارکرد ديني آتش و آتشکده ها مي رود و نقش آتش به مثابۀ واسطۀ ميان انسان هاي زميني و ايزدان آسماني را به بحث مي گذارد و سپس ، از کارکرد اجتماعي آتشکده ها- و به ويژه آتش هاي بهرام - از حيث نقش آن ها در شکل دادن به هويت اجتماعي و به دنبال آن ، تقويت يگانگي و همبستگي اجتماعي سخن مي گويد و بر اين اساس ، برخي از وقايع تاريخي در ايران باستان و روزگار اسلامي را تبيين مي کند.
به هرحال ، پژوهش حاضر ضمن استفاده از نکات ارزشمندي که در تحقيقات پيشين بيان شده است ، مي کوشد تا مشخصاً کارکرد آتش و آتشکده ها را از دو منظرِ الف - نقشي که آتش به عنوان محور هستي در وساطت ميان انسان هاي زميني و ايزدان آسماني دارد و ب - نقش آتشکده ها در شکل گيري هويت اجتماعي و به تبع آن ، تقويت يگانگي و همبستگي اجتماعي، موردبررسي قرار دهد.
بر اساس آنچه تاکنون دربارة کارکرد آتش و محوريت آن در معابد ايراني سخن رفت ، شايد مجاز باشيم که واژه ي آثرون (θravanA) که در اوستا همچون عنوان عام روحانيان زردشتي به کاررفته است را همچنان و علي رغم برخي ديدگاه هاي نسبتاً نوظهور (نک : ١٩٨٧ ,Boyce) به پريستار آتش يا آذربان برگردانيم ؛ در واقع ، حال که معابد ايرانيان باستان ، در قالب آتشکده تجلّي مي يافت و محراب و قبلۀ همۀ اين معابد، آتش بود، پس منطقي است که متولي اين معابد نيز پريستار آتش يا آذربان ناميده شود.