خلاصة:
بهدنبال انقلاب صنعتی و شکلگیری نظام نوین تجاری، از قرن 19م ایرانِ توسعهنیافته بهدلیل موقعیت استراتژیک و اهداف اقتصادی مورد توجه قدرتهای استعماری قرار گرفت. نخستین جرقههای تفکر در علل ترقی غرب و نیز توسعهنیافتگی ایران با شکست ایرانیان از روسیه در ذهن عباسمیرزا رقم خورد. تقدم تبریز بر بهرهمندی از نوآوریهای صنعتی و سرمایهگذاری شرکتهای خارجی به عواملی چون موقعیت مناسب جغرافیایی، ولیعهدنشین بودن و سرمایهگذاری بازرگانان شهر بستگی داشت. پرسش اصلی مطرحِ پژوهش این است که چه تغییر و تحولی و تحت تأثیر چه عواملی در نظام تجاری و صنعت تبریزِ عصر قاجار رخ داد؟ مهمترین دستاورد پژوهش بر ایجاد صنایع نوین و نظام جدید تجاری تبریز استوار است که دراین راستا مظاهر مدرنیته ازقبیل مراکز صرافی، بانک، صنایع ریسندگی و قالیبافی، چاپخانه، برق، و تلفن ایجاد گردیدند. تجار آذربایجانی نیز در تأسیس مراکز تجاری و صنعتی نقش فعالی ایفا نمودند. رشد مداوم بازرگانی در اوایل قرن 14ق. موجب ترغیب سرمایهگذاران خارجی به گسترش فعالیتهای اقتصادی و تولیدی خود در تبریز شد. اما واردات کالاهای فرنگی به صنایعدستی و کارگاههای تولیدی بومی آسیب فراوانی زد. این مقاله با تکیه بر منابع، نشریات و اسناد تاریخی، به روش توصیفی-تبیینی، تحولات اقتصادی و صنعتی شهر تبریز را بررسی نموده است.
After Industrial Revolution and the formation of modern trade system, underdeveloped Iran from the 19th century took attention of colonial powers due to its strategic position and economic goals. The defeat of the Iranians from Russia had formed first lights of thought on the causes of Iran's underdevelopment and the progress of the West in the mind of Abbas Mirza. Being in priority of benefiting from industrial innovations and investment of foreign companies for Tabriz was depended on its privileged geographical location, being the city of crown prince and investment of the city's merchants. The main question of the research is what changes and under the influence of what factors occurred in the commercial system and industry of Tabriz during the Qajar era? The most important achievement of the research is based on the creation of new industries and trade system in Tabriz. In this regard, new manifestations of modernity such as exchange offices, banks, spinning and carpet weaving industries, printing houses, electricity, etc. were established in Tabriz. Also, merchants of Tabriz played a major role in establishing Tabriz commercial and industrial centers. The continuous growth of trade in the early 14th century AH encouraged foreign investors to expand their economic and productive activities in Tabriz. But, the influx of foreign goods did great damage to domestic handicrafts and factories. Based on historical references, publications, and documents, this article has studied the economic and industrial developments of Tabriz by descriptive-explanatory method.
ملخص الجهاز:
در کتـاب تـذکره الملـوک از وجـود کارخانـه بافندگی (شعربافخانه ) و دو شعبه از خیاط خانه و قورخانه و نیز دستگاه های مختلـف ضـرب سکه طلا و نقره در ضرابخانه (با هفـت شـعبه ) نـام بـرده شـده اسـت (میرزاسـمیعا ١٣٧٨: ٢١،٣٣،٦٣،٦٦ ؛ مینورسکی١٣٦٥ :٤٨ ) یکـی از مراکـز مـالی-اداری در شـمال غـرب ایـران عصـر صـفوی، ضـرابخانه تبریـز بـود کـه بـه ضـرب سـکه مشـغول بـود(متی ١٣٨٧ :٥١؛ کارری ١٣٨٣ :٤٨؛ کمپفر ١٣٦٢ :٢٤).
به عنوان نمونه عباس میـرزا پـس از شکست از روس ها، و نیز درباریان بهنگام حرکت ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه بـه تهـران جهت احراز مقام سلطنت ، به تجار مراغـه و تبریـز متوسـل شدند(اعتمادالسـلطنه ١٣٥٧: ٧٩؛ آدمیت ١٣٩٧: ١٩٢؛ اشـرف ١٣٥٩: ٢٧) و یـا امـین السـلطان بـرای پرداخـت حقـوق نظـام ، دو کرور از امین الضرب معتبرتـرین تـاجر ایـران و تومانیـانس تـاجر ارمنـی قـرض گرفـت (ترابیفارسانی١٣٨٤: ٧٣).
یکی از آسیب های نفوذ قدرت های اقتصادی دنیا بر سـاختار معیـوب اقتصـاد و تجـارت ایران پس از عهدنامه ترکمانچای و ضمیمه تجاری آن بـا روسـیه وارد شـد، معضـل حقـوق گمرگی بود که در آن به دریافت صدی پنج حـق گمرگـی تاکیـد شـده اسـت ؛ یعنـی تجـار روسی فقط پنج درصد حق گمـرک بـرای واردات کالاهـای خـود بـه ایـران مـیپرداختنـد (رحیم زاده صفوی ١٣٠٩: ١٠٨).
رشـد مـداوم بازرگانی و تجارت خارجی در اوایل قرن ١٤ق موجب ترغیب تجار خـارجی بـه گسـترش فعالیت های اقتصادی خود در بـازار ایـران و بـا بازرگانـان ایرانـی شـد.