خلاصة:
مراتب علم الهی در اندیشه صدرالمتالهین عبارت اند از: عنایت، قلم، قضا، لوح محفوظ و قدر. صدرالمتالهین با جامع نگری به تفسیر قضا و قدر می پردازد و ضمن تبیین قضا و قدر ذاتی که مورد اهتمام فلاسفه مشاء است، قضا و قدر فعلی را نیز که مورد نظر متکلمان است، تبیین می کند. در نوشتار حاضر با روش توصیفی تحلیلی و با بهره گیری از آثار مختلف صدرالمتالهین، تفاسیر قضا و قدر در نظام فلسفی حکمت متعالیه جمع آوری، دسته بندی، تنظیم و تقریر گشته و در پایان، ضمن برشماری نقاط قوت این دیدگاه، برخی کاستی های آن نیز نشان داده شده است.
The orders of divine knowledge in Mulla Sadra‘s thought are as follows: Grace, Pen, Decree, Guarded Tablet, and Providence. Mulla Sadra deals with an interpretation of divine decree and providence comprehensively, and explains the actual decree and providence maintained by the theologians, while explaining the essential decree and providence maintained by Peripatetic philosophers. In the present article, we have used a descriptive-analytical method as well as Mulla Sadra‘s various works to gather, classify, adjust and codify different interpretations of divine decree and providence in the philosophical system of transcendental theosophy, and enumerate its strong points as well as its deficiencies
ملخص الجهاز:
3. مراتب علم الهی منظور از «مراتب علم الهی» این است که موجودات امکانی برای خداوند سبحان به چند گونه مشهود و منکشفاند؛ همانطور که یک مطلب علمی میتواند برای انسان به انحای مختلف انکشاف و ظهور یابد: گاهی به نحو اجمال و بسیط (علم اجمالی در عین کشف تفصیلی) و به صورت ملکه و گاه به نحو کلیت در عقل تفصیلی و گاهی به صورت جزئی در خیال متصل و زمانی نیز به نحو جزئیت مادی در لوح خارجی مشهود انسان است (سبزواری، 1384، ج3، ص608، تعلیقه 3).
توضیح اینکه قضای الهی به معنای عام عبارت از علم کلی محیط است که پس از مرتبه ذات الهی قرار دارد و بر دو قسم است: قضای اجمالی همان صور قائم به قلم (عقل اول) است، و قضای تفصیلی صور قائم به عقول عرضی یا به عالم عقل به طور مطلق است (صدرالمتألهين، 1981، ج6، ص290، تعلیقه 1؛ سبزواری، 1384، ج3، ص611).
در پرتو این توضیح نکته مهم دیگری نیز آشکار میشود و آن نکته اینکه در تعبیرات طرفداران حکمت متعالیه درباره رابطه قضای الهی با عالم عقل، اختلاف تعابیری مشاهده میشود: گاهی قضا به صور قائم به قلم تفسیر میشود (صدرالمتألهين، 1981، ج6، ص290، تعلیقه 1؛ سبزواری، 1384، ج3، ص611).
قدر علمی و قدر عینی قدر علمی عبارت است از وجود صور تمام موجودات در عالم نفس سماوی به نحو جزئی مطابق با مواد خارجی شخصی آنها (صدرالمتألهين، 1981، ج6، ص295؛ همو، 1387، ص224).