خلاصة:
در تاریخ ادبیات ایران هیچ شاعری در ضمن سرودههای خود،به اندازهی نظامی به بایدها و نبایدهای شعر و شاعری توجه نشان نداده است و پایبندی او به این آرا در مخزن الاسرار بیش از دیگر منظومههاست.شاعر جز در مواردی نادر،به تمام آنچه خود در باب شعر و شاعری گفته،التزام داشته است.باتوجه به آنچه در این خصوص پیشنهاد میکند،میتوان او را نخستین شاعری دانست که در زمینه شعر و شاعری به صدور بیانیه اقدام کرده است.او در بیانیهاش شاعران را به ترک تعلق،ریاضتکشی و دینورزی،وقتشناسی در سرودن شعر، تازهگویی و گزیدهگویی و دیرپسندی توصیه میکند و از کهنپیشگان و حسودان،دروغ،هجو و سرقت مضامین دیگران بر حذر میدارد و ضمن برتر شمردن سخن منظوم بر منثور،و غیرقابل ترجمه دانستن شعر،و تأکید بر آراستگی و ویرایش آن میگوید:باید از شعرفروشی پرهیز کرد،اما خریدار شایسته سخن را از دست نداد.
ملخص الجهاز:
"نبایدهای شعر و شاعری توجه نشان نداده است و پایبندی او به این آرا در مخزن الاسرار بیش
نظامی عقیده دارد که شاعر تا ابد در شعر خود حضور دارد و هرچه از عمر را صرف بافتن
تعلیمدهنده خود در سرودن شعر میداند:با سخنم چون سخنی چند رفت بیکسم اندیشه درین پند رفت
نظامی عنایت خداوند را در موفقیت شاعر بسیار مؤثر میداند و در سرودن منظومههای خود
خدا را آغاز هر فکر و پایان هر سخن میداند و خطاب به خود میگوید:فاتحه فکرت و ختم سخن نام خدای است بر او ختم کن
نظامی آفرینش مخزن الاسرار را از فیض سحر میداند و میگوید خوراک سحرگاهی من شعر
نظامی از تکرار و واگویی سخنان دیگر شاعران پرهیز کرده است،زیراکه این کار را ناقض
نظامی در هفت پیکر از تکرار آنچه فردوسی گفته بود خودداری کرده و به حریم سخن او
و نظامی نیز سبک خود را سبک عراقی میداند:چرا گشتی در این بیغوله پابست چنین نقد عراقی بر کف دست
نظامی بر این باور است که شعر باید آراسته به آرایههای ادبی باشد.
نظامی در مخزن الاسرار بابی بهعنوان«برتری سخن منظوم از منثور»اختصاص داده است و در
همتایی برای خود نمیبیند باز در فکر ترقی و تعالی است و میخواهد تا اوج بلند این کار
باشی میداند که شاعران به کمک آن،دزدان سخن را از وارد شدن به حریم شعر خود باز
حکیم نظامی هجو را«خوی بد»میداند و بر آن است که خود را به این خوی بد آلوده نکند و
53-از درج دروغ در شعر بپرهیزید،زیرا این کار باعث بیقدری سخن میشود."