خلاصة:
خورشید درخشان قرآن از دیرترین دوران روشنیبخش آثار منظوم و منثور ادبیات فاریس بوده است.نفوذ فرهنگی و تربیتی قرآن کریم از همان ابتدای پیدایش شعر دری آشکار شد و دیری نپایید که در قرنهای چهارم و پنجم به بعد اوج گرفت تا آنجا که میتوان گفت هیچ دیوانی یافت نمیشود که تحتتأثیر عمیق آیات قرآنی قرار نگرفته باشد. فراگرفتن و حفظ قرآن پایهء بنیادی آموزشهای بعدی و زیربنای فکری شاعران و نویسندگان فارسیزبان بوده است.از این روی آنان در سرتاسر قرون حیات شعری خویش مضامین بلند و اخلاقیات انسانساز این کتاب آسمانی را مایهء معنوی و جان اشعار خویش قرار دادهاند. از جمله شاعران مسلمان که در مهد مدنیت اسلامی نشأت یافت و سخت تحتتأثیر معارف قرآنی درآمد ملا محمد بن سلیمان بغدادی متخلص به فضولی(متوفی 963)است.این مقاله کوششی است در راه باز نمایاندن برداشتها و تأثیراتی که این شاعر ترکنژاد بغدادنشین از مفاهیم قرآنی داشته و آن کلام پاک را چاشنی اشعار خویش ساخته است.
ملخص الجهاز:
فقیری گر به استعداد دانش اینقدر داند که تا دارد حیات از لطف ایزد میرسد نانش چرا باید نهادن سر به تعظیم کی و کسری چرا باید نهادن منت از فغفور و خاقانش(ص 22) چوانسان بست صورت در رحم تا وقت دانایی میّسر میشود بیسعی رزق از لطف سبحانش(ص 26) مفهوم مصراع دوم از ابیات اوّل و سوم بالا مناسب است با آیهء(6)ورهء ود(11)که فرماید:«و ما من دابّة فی الأرض الاّ علی اللّه رزقا:هیچ جنبندهای در زمین نیست جز آنکه روزی او با خدا است».
کسی کز بهر دنیایی ندارد غم چه غم دارد ز هول محشر و نصب صراط و وضع میزانش(ص 23) به جرم شعر روز نصب میزان کسی خطر دارم نخواهد شد گران چیزیکه بر باد است اوزانش(ص 30) ترکیب«جرم شعر»در مصراع نخست از بیت دوم اشاره دارد به این نکته که قرآن کریم برخی از شاعران را نکوهیده و پیروان آنان را گمراه تلقّی فرموده است چنانکه در آیات(226-224)سورهء شعراء(26)فرماید:«و الشّعراء یتّبعهم الغاون ألم تر أنّهم فی کلّ واد یهیمون و أنّهم یقولون ما لا یفعلون:و شاعران را بیراهان و ناپاکان پیروی میکنند،نمیبینی که آنان در هر رودکده و هامونی به گمراهی میروند؟و اینکه آنها میگویند آنچه را که خود انجام نمیدهند».
مشو نومید در ایزدشناسی گرنهای کاذب امیدی کان به عفو اوست ممکن نیست حرمانش چو مقبل قابل فیض حق افتد هست امیدی که مدبر نیز گردد مظهر آثار غفرانش(ص 28) گرچه شک نیست درین قول که غفران آخر میکند رفع خطا و خلل عصیان را(ص 616) ابیات بالا ناظر است به مفهوم این آیات:1-آیهء(53)سورهء زمر(39)که فرماید: قل یا عبادی الّذین اسرفوا علی أنفسهم لا تقنطا من رحمة اللّه انّ اللّه یغفر الذّنوب جمیعا انّه هو الغفور الرّحیم:بگو ای پیغمبر،خدا میگوید:ای بندگان من که در ستم بر خویش زیادهروی کردید،از رحمت خداوند نومید نشوید که خداوند گناهان همه را میآمرزد چون او آمرزنده و مهربان و بخشاینده است».