خلاصة:
آنچه در این مقاله فراروی خوانندگان قرار میگیرد، خلاصهای از اندیشههای توحیدی و معرفتی حکیم نظامی گنجهای دربارهی شناخت خداوند متعال و اسماء و صفات و افعال الهی است که در پنج گنج پر ارج خویش بدانها پرداخته است. همچنین به دیدگاه کلامی و عرفانی نظامی درباره رؤیت خداوند نیز اشارهای شده است و معلوم میشود که نظامی نه تنها شاعر داستانسرا؛ بلکه شاعری خداگرا و حکیمی عارفمشرب است که سعی کرده در طول حیات عاشقانه و عارفانهی خویش، حتی سرودن منظومهها، ستایش و نیایش و یاد خدا را سرلوحهی برنامهی خود قرار دهد.
ملخص الجهاز:
"نظامی در این باره معتقد است، خدایی که خداوندان او را خداوند میخوانند، وجودی است بیمثل و مانند: تعالی الله یکی بیمثل و مانندتو را از یار نگزیرد به هر کارهستی و نیست مثل و مانندت که خوانندش خداوندان خداوندخدای استآن که بیمثلاست وبییارعاقلان جز چنین ندانندت (خ/ 3 و63 ، هـ/2 ) هر چیزی در اثر گذشت زمان دچار فرسودگی و پراکندگی و پیری میشود و خدا از این چندوچونیها مبراست: نه پرگندهای تا فراهم شویخداوند بینسبت بندگی نه افزودهای نیز تا کم شوینه پیری درو نه پراکندگی (ش/5) 1- دانشنامهی قرآن و قرآن پژوهی، ج1، ذیل اسماء الحسنی.
او استأثرت به فی علم الغیب عندک» (بنگرید به اسماء و صفات حق/58) با این وجود، شاید بتوان، با توجه به بیتی که در شرفنامه ذکر میکند، نام «خدا» ]الله[ را در این باره منظور نظر شاعر دانست، به ویژه آنکه نام خداوند را نامی میداند که همه نامها از او ایجاد شد: طراز سرنامه بود از نخستخداوند بییار و یار همه به نامی کزو نامها شد درستبه خود زنده و زنده دار همه (ش/383) نظامی شاعری حکیم و موحدی عارفمشرب و خداگراست که خدانمایی و خداخواهی در جایجای سخنان وی طنینانداز است.
همانطور که در سخنان اهل دل آمده است خداوند سبحان از طریق اسماء خویش با بنده ارتباط دارد و بنده اگر نسبت به اسماء الهی و خواص آنها شناخت داشته باشد، میتواند در تب و تاب زندگی و تلاطم دگرگون زمان با تمسک به اسماء و صفات خداوند به آرامش درون نایل گردد و این آرامش را بهطور مستمر در خود حفظ کند، بی آنکه صفای خاطرش دستخوش هیجانات و هذیانات این جهانی شود."