ملخص الجهاز:
"بر این اساس سرزمینهای جنوب خط استوا برای مسلمانان ناشناخته و در حکم اقالیم ویران جهان بود و از دیگر سوی آنها در مورد سرزمینهای شرقی و غربی واقع در اقالیم هفتگانه آباد جهان که به عقیدهء آنها جهان اسلام مرکز این اقالیم آباد بوده،اطلاعاتی اندک و ناقص داشتهاند؛به طوری که سرزمینهای شمالی واقع در شمال خوارزم و دریای خزر که شامل روسیه امروزی است و اروپا هم در این سرزمینها واقع است،برای مسلمانان ناشناخته بوده است.
روش مقدسی در تقسیم جغرافیایی ایران به اقالیم مختلف: اگرچه اطلاعات مقدسی در مورد جغرافیای سرزمینهای غیر اسلامی ناقص و مبهم است،اما در مورد سرزمینهای در بین کتب جغرافیایی قرن چهارم جایگاه«احسن التقاسیم فی معرفة الا قالیم» از همه والاتر و شرح و دیدگاه نویسنده آن از دیگران مفصل و دقیقتر است اسلامی و به خصوص ایران،به دلیل مسافرتهای وی به تمام نقاط ایران، کتاب او حاوی اطلاعات ارزشمندی میباشد.
روش مقدسی در تقسیم سرزمین باستانی ایران به اقلیمهای مختلف و تمایز آن با سایر سرزمینهای اسلامی،به دو بخش اقالیم عربی و عجمی،نه به لحاظ سیاسی یا حوزههای مستقل اداری بلکه به خاطر تمایز زبانی این دو منطقه یعنی ایران با سایر سرزمینهای عربی است؛چرا که کل این سرزمینها به رغم وجود سلسلههای نیمه مستقل در ایران،از لحاظ اداری و سیاسی،در قرن چهارم تابع خلافت عباسی به مرکزیت بغداد بود.
1-سرزمین خاوران: اینکه چرا مقدسی به جای خراسان و سرزمینهای تابعه آن،عنوان خاوران را به اینکه منطقه ذکر کرده ناشی از حکومت سامانیان در این ناحیه بود که مقدسی به دلایل سیاسی و مذهبی به جهت تعلق خاطری که به سامانیان داشته است،8کل قلمرو سامانیان را سرزمین خاوران نامیده و توضیح اقلیمهای جغرافیایی ایران را از این ناحیه شروع میکند."