خلاصة:
رویکردهای نوین تفسیری در شبه قارهء هند،حاصل تماس مستقیم یا غیرمستقیم با قدرتهای استعماری غرب،در اواسط قرن نزده است،سر سید احمد خان (1898-1817 م.)جزء اولین مفسرینی است که تلاش کرد مفاهیم اساسی قرآن را با کمک یافتههای علوم جدید در شبه قاره ارائه نماید.تفسیر ایشان در حلقهء علمای سنتی نه تنها با استقبال جدی مواجه نشد،بلکه عکس العملهایی را نیز به همراه داشت.در این میان،محی الدین احمد،معروف به مولانا ابو الکلام آزاد 1958- 1888 م.)ادیب،عالم و فعال سیاسی مشهور،با وجود اینکه زندگی پرفراز و نشیبی در عرصه سیاست داشت،موفق به ارائهء ترجمه و تفسیری از قرآن کریم با نام «ترجمان القرآن»به زبان اردو شد.تفسیر وی مورد استقبال در محافل تجددگرایان و همچنین علمای سنتی قرار گرفته است.البته ناگفته نماند که آزاد در رویکرد نوین به مسایل،از افکار احمدخان بسیار متأثر بوده است.تفسیر وی اگرچه رویکردی نوین نسبت به مسایل معاصر را به ذهن متبادر میسازد،در عین حال،خالی از نگاه سنتی به مسایل طرح شده در آیات نیست.وی در این تفسیر تلاش فراوانی کرده واژهها و مفاهیم را به همان نحوی که در زمان پیامبر(ص)فهمیده میشد،تفسیر نماید.آزاد بر این مطلب تأکید فراوان دارد که قرآن یا اسلام نیامده تا دینی جدید ارائه کند؛بلکه پیروان سایر ادیان را دعوت میکند به تعالیم اصیل خویش عمل کنند.
ملخص الجهاز:
"آزاد بر این مطلب تأکید فراوان دارد که قرآن یا اسلام نیامده تا دینی جدید ارائه کند؛بلکه پیروان سایر ادیان را دعوت میکند به تعالیم اصیل خویش عمل کنند.
( Latif,1958,p8 )وی تفسیر فاتحه الکتاب را به صورت مفصل آورده است و آن را به هفت بخش تقسیم نموده و روی موضوعات زیر بیشتر تأکید داشته است: اهمیت و جایگاه سورهء فاتحه الکتاب،حمد،ربوبیت،رحمت(به وجود آمدن جهان و حیات نتیجهء رحمت واسعهء خداوندی است)،مسئلهء عدالت خداوندی(دین به مثابهء قانون،به مفهوم اینکه دین به صورت یک قانون الهی بروز و ظهور کرده است)، مفهوم توحید و منابع و انگیزهء آن عقیده،هدایت و درجات آن.
20 ) آزاد در مقدمه تفسیر و رد سایر تألیفات خود بر این مطلب تأکید دارد که قرآن نیامده یک دین جدید معرفی کند؛بلکه آمده است بشریت را از آن نزاعها و جدالهایی که برخاسته از خود دین است،نجات دهد.
90 ) آزاد در مورد اثبات خداوند بیشتر از اینکه به توجیه علمی تکیه کند،روی نیاز و وضع موجود تأکید دارد و میگوید عدم اعتقاد به وجود خدامثل این است که صفحه اول و آخر از جهان حذف شده باشد و بدون وجود ذات مقدس،آفرینش قابل توجیه نمیباشد و همه چیز تاریک است،و اعتراف به وجود خدا به صورت فطری در انسان نهادینه شده است.
22 ) آزاد برای تأیید موضع خویش مثالی زبانشناختی ارائه میدهد که کودکان نیاز به یادگیری زبان دارند و این نیاز به صورت خودکار با وجود پدر و مادر تأمین میگردد، و اعتقاد به خدا نیز روند طبیعی و فطری است."