ملخص الجهاز:
"از نمایندگان برجسته شاعران محفل درباری بخارا در پایان سدهء نوزدهم میتوان از افضل مخدوم پیر مستی،سراینده هجویهای دربار احمد دانش(طبق دستور امیر بخارا)و تذکرههای به تاریخ 4091 م نام برد که علیه تمامی آنهایی که در مقابل ارتجاع سر تسلیم فرود نیاوردهاند، جهتگیری کرده است.
سخنوران وابسته به نهضت روشنگر علیه محافظه کاری قرون وسطایی دربار و محافل و مدارس مذهبی انتقاد میکردند و در تلاش برای تعلیم و تربیت و آموزش به اهمیت علم و فنآوری تأکید میورزیدند و با نوشتن سیاحتنامه(واضح،میرزا سراج حکیم و غیره)رژیم موجود و خود امیر بخارا را نقد میکردند،گو اینکه خود آنها نیز احتیاط را از دست نمیدادند و شیوههای پوشیده و مبهم داشتند.
شماری از شاعران جان خود را بر سر نوشتههایشان گذاشتند،مثلا این مطلب درباره حاذق1مصداق داشت؛سیما و عیسی مخدوم از دربار مظفر فرار کردند و شماری از آنها قربانی دسیسه دربار شدند(دلکش،شاهین)و تعدادی هم با حکومت وحشتی که امیر بخارا در سال 8191 میلادی به راه انداخت،به قتل رسیدند(صهبا،فائز،سعید خان و دیگران).
ت. نعمتزاده،«کان لذت و خوان نعمت واضح»در مجموعهء علمی(دانشگاه دولتی دیگر از سخنوران روشنفکر عبد الواحد صدری سریر(68-0181 م) بود که اندیشههای بازآمده در اشعار بیدل را کسوتی نو پوشاند و بعدها تحت نفوذ احمد دانش سبکی ساده در پیش گرفت.
آثار جدی احمد دانش یعنی نوادر الوقایع و رساله و نیز بدایع الصنایع شاهین به نثر بود و شمار سفرنامهها بخصوص درباره ممالک اروپایی افزایش یافت و سرانجام پارهای از نویسندگان دوره جدید در صدد برآمدند تا رمانهای سادهای را بر پایه الگوی اروپایی بنویسند."