ملخص الجهاز:
"به عنوان جمله معترضه تعجب میکنم از آقای رضا تجدد مترجم محترم کتاب«فهرست ابن ندیم» که همهجا کلمه«مولی»را«بنده»ترجمه کرده است با این که اصل کلمه محتمل الوجهین است،چنانکه گفته شد و به علاوه در هرجا کلمه بنده (4)-در مورد کلمه مولی که به ایرانیان گفته میشد نگارنده احتمال میدهد که بدان جهت بود که همانطور که مرسوم آن زمان بوده مردمی که از دیگر سرزمینها به عربستان و بلاد اسلامی میآمدند و اصلا عرب نبودند خود را منسوب و منتسب به یکی از قبائل عرب مینمودند تا هم شناخته گردند و هم پشت و پناهی برای خود داشته باشند و لذا در شرح حال اینگونه افراد در کتب تذکره رواة و محدثین و دانشمندان کلمه(مولاهم)بچشم میخورد،بعنوان مثال در شرح حال محمد بن احمد بن حهاد،ابو بشر الانصاری مولاهم الدولابی الوراق الحافظ،این دانشمند ایرانی اهل ری،کلمه مولاهم دیده میشود...
اما به نظر نگارنده این حدس ضعیف به نظر میرسد،زیرا اولا دلیل قاطعی بر آن نیست و ثانیا ایرانیان هم به زبان فارسی و قومیت ایرانی خود معتقد و متعصب بودند،و ثالثا امکان این که همه مردم در مسائل و محاورات خود به عربی سخن بگویند بعید است،مگر فقط به همان اندازهای که در امور دینی و ادبی ضرورت داشته است،ولی این امر در مورد مردم بخارا میتواند صادق باشد،زیرا مردم آنجا چندین بار مرتد شدند و از اسلام برگشتند،یعنی پس از رفتن لشکریان اسلام دوباره به آیین قبلی خود بر میگشتند،تا بالاخره در دفعه سوم تصمیم بر این شد که نیمی از خانهها را برای سکونت سربازان اسلام تخلیه کنند و با اقامت زیاد مسلمانان و لشکریان در آنجا ممکن است همۀ مردم عربی آموخته باشند و بدان تکلم کنند."