خلاصة:
بدا آموزه ای مهم در مذهب شیعه امامیه به شمار می رود. اهل تسنن، گویی، در کتب اعتقادی روایی خود این آموزه را بدعتی آشکار در مبانی اعتقادی اسلام انگاشته و آن را مورد رد و انکار قرار داده اند. امامیه بر این باور است که تبیین درست و حقیقی بدا می تواند راه را برای پذیرش آن از سوی تمامی مسلمانان بویژه اهل تسنن هموار سازد. بر این اساس تلاش های چشمگیری در رسیدن به این هدف از خود نشان داده است. در این مقاله اهم عقاید و نظرگاه های مشاهیر اهل سنت و عمده مباحث عقلی و روایی شیعی حول محور مفهوم بدا مورد بحث قرار گرفته است. بدین منظور پس از بیان معنای لغوی و اصطلاحی واژه بدا و تعریف نسخ و نیز تمایز آن از اصطلاح نسخ، نسبت موجود میان علم الهی و معنای مقتبس از واژه بدا با شیوه ای تحلیلی و عقلی بررسی می شود.
ملخص الجهاز:
با اين وصف از آثار او چيز زيادي بر جاي نمانده و تنها مي توان به نقل قول هايي از او در کتاب هاي مخالفان و موافقانش بسنده کرد؛ خياط ، نظر ابن راوندي را اينگونه بيان مي دارد: فاعلي که براي او حصول انديشه هاي جديد ممکن باشد (تعرض له البدوات ) و انجام هيچ امري براي او ناممکن نباشد، تواناتر و قابل توجه تر از فاعلي است که نمي تواند چيزي بر فعل خود بيفزايد يا از آن بکاهد يا پيش رود يا باز گردد (خياط المعتزلي ، ص ۱۲۹).
بايد توجه کرد قول به امکان وجود انديشه هاي نو براي خداوند دلالت بر اين امر مي کند که او به تمامي انديشه ها اعم از کهنه و نو يکجا علم ندارد و در واقع تماميت و جامعيت او در کمالات ممکنه خدشه دار مي شود و احتمالاً خود ابن راوندي حاضر به پذيرفتن اين کلام نيست .
شيخ طوسي مطلب را اينگونه تقرير مي کند که بداء يا به معناي نسخ است يا به معناي دگرگوني شرايط و مقتضيات زمان و مکان يعني وقوع برخي حوادث مشروط به امور ديگر است و با تحقق آن امور، حوادث مذکور به فعليت مي رسند و با عدم تحقق آنها به فعليت نمي رسند؛ هر دو قسم را مي توان صحيح دانست ؛ مورد نخست يعني نسخ محل توافق متکلمان است و در مورد دوم بايد گفت خداوند از قبل به تمامي مقتضيات و شرايط و نيز به زمان تحقق فعل و تغيير و تحولات آنها علم دارد ليکن اين حقيقت ممکن است از ديد ما پوشيده مانده از اين رو آن را تعبير به بداء مي کنيم (طوسي ، الغيبه ، ص ٢٦٥ـ ٢٦٣ ).