خلاصة:
از آن جا که شیعه امامیه در دوره آل بویه وتحت حمایت های امیران شیعی و فرهنگ دوست آل بویه، به رشد وشکوفایی رسیده بود، این روند در ابتدای دولت سلجوقیان، با سخت گیری های پادشاهان متعصب سلجوقی و هم چنین وزیران متعصب آن ها مانند نظام الملک دچار چالش محسوس شد.بررسی منابع آن عصر، نشان می دهد که جایگاه شیعیان در ساخت مساجد، مدارس و کتابخانهها در شهرهای شیعه نشین قم، ری، کاشان، آوه، ورامین، سبزوار و ساری و تربیت علمی و مذهبی جوانان شیعه چگونه بوده است. به ویژه به دلیل رقابت نظامیههای خواجه نظام الملک، عملکرد آنان برای تربیت نسلی فرهیخته، عالم، شاعر و وزیر، بسیار ارزش مند بود. شیعیان در هنر معماری مساجد و مدارس، مأذنه سازی، سفال سازی و صنایع دستی نیز سرآمد هنرمندان عصر خود بودند. از سوی دیگر، تربیت شدگان مدارس شیعی با نفوذ در دربار پادشاهان متعصب و سنی سلجوقی، به توسعه فرهنگ و مذهب شیعه دوازده امامی در ایران آن روز کمک شایانی کردند. در این مقاله، وضعیت فرهنگی شیعه امامیه در ایران عصر سلجوقی بررسی می گردد.
ملخص الجهاز:
"به هر حال شیعه امامیه، از این فرصت طلایی نهایت استفاده را برد و به توسعه فرهنگی اذهان شیعیان زمان خود در مدارس خاص خویش پرداخت و ضمن گسترش افکار خود، زمینه پذیرش افکار عمومی را برای ایجاد حکومتی شیعی در قرن های آینده به نوعی آماده ساخت و شیعه را از گزند تعصبات شاهان سنی به سلامت عبور داد.
نویسنده نقض در وصف شهر ری، به روابط حسنه میان علمای شیعه و نظام الملک طوسی و حتی شاهان سلجوقی اشاره میکند: «و در شهر ری که از امهات بلاد عالم است در عهد مرتضای قم که بود، که بر وی طلب تقدم یارستی کردن؟ و معلوم است که علمای فریقین، هر آدینه به سلام مرتضی رفتندی و از وی عطا ستدندی، و سلطان در وقت انزوای او، به سرای او رفت و نظام الملک با عظمت، هر سال اند بار به سرای او رفتی» باز در وصف علمای شهر ری، از برتری آن ها بر علمای سایر مذاهب صحبت می کند: «و در عهد سید کامل الحسنی، که را زهره بودی که بر وی زیادتی طلب کند؟ و در عهد سید شمس الدین رئیس شیعت، مگر مصنف دیده باشد که در همه محافل و مجامع سال های دراز از اصحاب حنیفه و شافعی کسی بر بالای او ننشست و نتوانست نشستن» نویسنده نقض از علمای برتر هر شهر نیز یاد می کند مثلا در نیشابور، از سید اجل ذخرالدین و پدرش و در سبزوار از سید اجل نام می برد و متذکر میشود که وی همیشه از والی شهر، شحنه، قاضی و سایر ائمه شهر برتر بوده است."