خلاصة:
کهن ترین منابع کلامی، حدیثی و تفسیری عالمان مسلمان طی قرون نخست به ندرت نظریه ای روشن درباب وجه اعجاز قرآن بیان می کنند. این در حالی است که در آغاز قرن پنجم، این بحث در آثار محققانی چون باقلانی، قاضی عبدالجبار و شریف مرتضی به نحوی بالغ و کامل مطرح می شود. غیبت این امر از یک سو و حضور انبوهی از مباحث قرآنی دیگر در آثار اسلامی قرون نخست اسلامی از سوی دیگر، این پرسش را در میان می آورد که عالمان اسلامی از کی و تحت چه شرایطی به موضوع اعجاز قرآن و تبیین وجه آن پرداخته اند. این مقاله می کوشد با مروری بر پیشینه ی مباحث مرتبط، دو خاستگاه تاریخی برای پیدایش و نظریه پردازی درباب وجه اعجاز قرآن در قرون نخست بازشناسی کند: نخست مباحثات و مناظرات کلامی مسیحیان و مسلمانان درباب نشانه های نبوت حضرت محمد(ص) و دوم تلاش های ادبی و کلامی معتزله ی بصره و بغداد. پس از این دوران، متکلمان معتزلی این امر را در قرن چهارم بیشتر و بیشتر مطرح کردند که در اواخر این قرن، درآمد. از آغاز قرن پنجم، نظریه پردازی درباب اعجاز و تبیین وجه اعجاز قرآن هم در آثار کلامی و هم در آثار تفسیری عالمان تمامی فرق متداول و به یکی از مباحث اساسی در دو دانش تفسیر و علوم قرآن تبدیل شده است.
ملخص الجهاز:
"قراءات و نظام نقل قرائات مختلف نیز در قدیمترین متون اسلامی، از جمله، کتاب المصاحفها، و آثار ادبی درباب قرآن (چون مجاز القرآن، مشکل القرآن و غریب القرآن) ثبت و ضبط دقیق یافته است و از همینرو، در قدیمترین تفاسیر قرآنی طی سه قرن در میان این مفسران بیشترین توجه به آیات تحدی و تشریح معجزهی پیامبر اکرم(ص) را در تفسیر طبری (ذیل آیهی البقرة، 23) میبینیم که نشان از تأثیر زندهی جریانهای کلامی در بغداد و بصره دارد.
1 در این کتاب، وی تصریح میکند که نخست مسیحی بوده و با رفتن به دربار متوکل عباسی، با راهنمایی وی، دین اسلام را برگزیده است (ابنربن الطبری، 210) وی که اثری دیگر با عنوان الرد علی النصاری نیز نگاشته است (Thomas, 1/671)، در این کتاب خود، ادلهی مختلف بر اثبات نبوت پیامبر اکرم(ص) میآورد و در فصل ششم، ضمن مقایسهی قرآن با تورات و انجیل، مؤیداتی بر اصالت و اوج و فخامت متن قرآنی علیه برای مخالفان دین اسلام ذکر میکند.
ابوالولید عبدالله بن محمد بن یوسف بن نصر الأزدی معروف به ابنالفرضی (م403ق) در سراسر کتاب تاریخ علماء الأندلس (تحقیق عزت العطار الحسینی، القاهرة: مکتبة الخانجی، 1408ق / 1988م)، با وجود ذکر نام بسیاری از دانشمندان تفسیر و قرائت و حدیث و علوم قرآنی در مغرب اسلامی، از هیچ اثری درباب اعجاز یا نظم قرآن سخن عنوان ابنالندیم در این بخش چنین است: الکتب المؤلفة فی معانی شتی من القرآن."