خلاصة:
افراطگرایی یکی از پدیدههای رو به رشد، سرنوشتساز و تعیینکننده عصر حاضر است. این پدیده بهگونهای روزافزون بر تحولات ملی و منطقهای و جهانی اثر گذاشته و تفسیر و تحلیل رویدادهای سیاسی، امنیتی، اجتماعی و اقتصادی امروز بدون توجه به این پدیده و در نظر گرفتن ابعاد مختلف آن به ناچار ناقص و نارسا است. افراطگرایی فرقهای در کشور پاکستان در اواخر دهه 1970م ظاهر شده، در دهه 1980م افزایش پیدا کرده و در دهه 1990 استمرار یافته است. درک علل پیدایش و گسترش افراطگرایی فرقهای در پاکستان در تعیین راهحلهای مهار آن اهمیتی بسیار دارد. در حالیکه بسیاری از پژوهشهای صورتگرفته به مطالعه جنبههای متنی ـ گفتمانی، عوامل فروملی یا ملی تأثیرگذار تمرکز دارند، این مقاله با ترکیب دو سطح تحلیل ملی و منطقهای، به بررسی تأثیر تحولات مهم این دو سطح، در فاصله سالهای 1979-2001م، در افراطگرایی فرقهای در این کشور پرداخته است. پس از ارائه تعریفی از افراطگرایی فرقهای، معرفی فرقههای مذهبی پاکستان و رویکردهای موجود به مطالعه آن، این مقاله به بررسی تأثیر برنامه اسلامیسازی در پاکستان، نهضت جهادی افغانستان در دهه 1980م و جهاد کشمیر و به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان در دهه 1990م در افراطگرایی فرقهای در پاکستان پرداخته است. ادعای مقاله این است که افراطگرایی فرقهای در پاکستان، بیش از آنکه در اثر عوامل داخلی باشد، حاصل تحولات منطقهای است که بیرون از خاک پاکستان رخ داده و نحوه رویارویی دولت ملی پاکستان با آنها است.
ملخص الجهاز:
"بسیاری از آموزشدیدههای پاکستانی این مدارس، پس از پایان اشغال افغانستان به خانه بازگشتند و به خشونت فرقهای روی آوردند و از آن بهعنوان ابزاری برای کسب قدرت سیاسی استفاده کردند و آن را نه تنها در برابر کافران بلکه بر ضد دیگر گروههایی که دشمن میشمردند، از جمله شیعیان، بهکار بردند.
ضعف دولت پاکستان و ناتوانی آن از مهار پیامدهای ناگوار سیاست خارجی خود در این دوره، همانند دوره قبل، باعث شد تا نتواند از ابعاد افراطی و خشونتبار فرقهای جهاد در کشمیر و جنگ داخلی و قدرت گرفتن طالبان در افغانستان مصون بماند.
با این حال، طغیان در کشمیر، که ابتدا بومی و ملتباورانه بود، در نهایت خصلتی مذهبی پیدا کرد و گروههای ستیزهگر اسلامی مستقر در پاکستان در اواسط دهه 1990م جای این جبهه را گرفتند، منازعه کشمیر را به مسئلهای سیاسی ـ مذهبی تبدیل کردند و این ایده را رواج دادند که جنگ با هند در کشمیر، جنگی مقدس است.
پرورش نیروهای ستیزهگر سنی پاکستانی در خاک افغانستان، تعمیق روابط گروههای مختلف جهادی پاکستان، مدارس دیوبندی و سازمانهای فرقهای سنی و ترویج الگوی تندروانهای از حکومت اسلامی از جمله تأثیرات طالبان در افراطگرایی در پاکستان بود که بازتابی گسترده در این کشور داشت.
بررسی ابعاد و پیامدهای برنامه اسلامیسازی ضیاءالحق، «پیروزی انقلاب اسلامی ایران» و جهاد افغانستان در دهه 1980م و همچنین جهاد کشمیر و به قدرت رسیدن طالبان در دهه 1990م حاکی از تأثیر عمیق این رویدادها در تحولات پاکستان است."