خلاصة:
بشر اولیه با خدای خود ارتباطی نزدیک داشت و وی را از طبیعت می شمرد؛ بنابراین در محاکمی که عقل را در آن راهی نبود، با بینشی اساطیری، عوامل طبیعی را داوران آزمونی قرار می داد و این داوری را شمولی از داوری خدایان می دانست. در ایران باستان، به مثابه یکی از کهن ترین تمدن های جهان، این داوری ها همچون دیگر تمدن ها متداول بود. آن چنان که در محاکم پیچیده این سرزمین، این گونه داوری ها معمولا به مدد قدرت تمییزبخشی آتش، فلز گداخته و آب آمیخته به گوگرد و زرنیخ صورت می پذیرفت. آگاهی از پیشینه این باورها در ایران باستان و بررسی دلایل به کارگیری عناصری چون آب، آتش و گوگرد، می تواند در شناخت اندیشه اقوام این سرزمین موثر باشد؛ لذا مقاله پیش رو مضامین فوق را هدف تحقیق قرار می دهد و می کوشد تا حقیقت اساطیری این آزمون ها را تبیین کند؛ حقیقتی که در ستایش برقراری راستی و عدالت به گونه ای سازمان یافته و اندیشمندانه، بروز می یافت تا ضمن دستیابی به آنچه می بایست، ارزشمندی عناصر طبیعی را نزد آنان خدشه دار نسازد.
ملخص الجهاز:
در نهایت ، بی گناهی و حقانیت فردی ثابت می شـد که از این داوری ها، سرافراز بیرون می آمد؛ به عبارت دیگر، سه اصل اساسی ذیل در «داوری های ایـزدی » وجـود داشته که بی وجود آنها، عمل انجام شده ، جزء آن مصادیق محسوب نمی شده است : ١- مسئله ای مطرح باشد کـه بـا دلایـل دنیـوی و اسـتفاده از روش هـای منطقـی و علمـی ، نتـوان صـحت و یـا سـقم آن را اثبـات کـرد؛ ٢- فرد یا افراد آزمون شونده (مدعی یا مدعی علیه و یا هر دو) در پی اثبات حقانیت ، بی گنـاهی و برتـری معنـوی خود باشند؛ یعنی هدف از اجرای آزمون ، روشن شدن حقیقت باشد و دو طرف ، تنها به نیت آزمـون ، بـه آن تـن دهنـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــد؛ ٣- طرفین دعوا و همچنین داور میان آنها به حضور خدا، الهه و یا قوای ماورایی که می توانند با اعمـال نیـرو در عناصر طبیعی همچون آب و آتش بی گناه و گناهکار را از یکدیگر متمایز سازند، اعتقاد یکسان داشته باشند.
البته این گفتـه ، به این معنی نیست که این رسم به دورة خاص تاریخی (ساسانی ) مربوط می شود؛ چراکه «قرن ها پـیش از ظهـور زرتشت ، مردم به آزمایش های دینی مراسم آتش علاقه مند بودند و اشخاص با گذر از میان آتـش ، از لکـه ای کـه تهمت ایجاد کرده بود، پاک و مبرا می شدند؛ چنان که از یشت ها(٢) و ادبیات حماسی متأخرتر برمی آید، ایـن روش قدیمی آزمایش دینی هند و ایرانی ، میان آریایی ها مشترک بوده است .