خلاصة:
تشکیلات عصر صفوی در عصر شاه اسماعیل همواره در حال جابه جایی ازنقطه ای به نقطه ای دیگر بود. در دوره شاه طهماسب علاوه بر تنظیم دفاتر دیوانی در محل مرکز قدرت سیاسی، دفتر خانه در کنار دربار حکومتی استقرار یافت. اگر چه گزارش های تاریخی از چگونگی این اسناد و دفاتر به طور مستقیم سخنی نگفته اند، اما زمانی که از عناصر و عوامل دیوان های دولتی گفتگو می کنند، اطلاعات پراکنده ای از این تشکیلات به دست می دهند. این گزارش های ضمنی برای مطالعه و بررسی دفاتر دیوانی عصر صفوی اهمیت زیادی دارند؛ چرا که حکومت صفوی بیش از دو قرن ادامه یافت و میراث گرانبهایی در ابعاد سیاسی، اقتصادی و اجتماعی از خود به یادگار گذاشت که بخشی از مستندات آن در دفاتر دیوانی ثبت و ضبط شده است و امروزه در دسترس نیست. بنابر این آنچه که امروزه در باره این دفاتر قابل بحث و بررسی است، علت و چگونگی امحای این دفاتر دیوانی است. علی رغم نبود گزارش شاهدان عینی و مورخان معاصر تهاجم افاغنه، همواره محققان و پژوهشگران تاریخ، نابودی آن ها را فقط به حمله افاغنه نسبت می دهند، در حالی که بخشی از علل چنین اقدامی را باید یا در روحیات ماجراجوئی حکمرانان و منفعت طلبی عناصری دید که منافع خویش را در نابودی این دفاتر می دیدند و یا ناشی از بی مبالاتی فرمانروایان و حکمرانانی دانست که تعلق خاطری به آثار و اسناد تاریخی نداشتند.
Safavid administrative organizations during the anarchy of Shah Ismail were constantly being moved from one part to the other. During the kingdom of Shah Tahmasb، in addition to arranging such courthouses (dafāter-e-divani at the center of the political power of his territory، he settled next to the imperial court. Although the historical reports have not directly talked about the quality of these documents and bureaus، they express diffuse information about these courthouses when talking about the agents of such imperial courts. These implicit reports are valuable for studying and investigating Safavid courthouses since Safavid government was the ruling authority for two centuries and left behind a valuable heritage on political، social and economic dimensions. Some of such heritage has been registered in the bureaus but is not available nowadays. Therefore، what is open to discussion is the reason and state of the eradication of these courthouses. Despite the fact that there are no reports by witnesses and contemporary historians of Afghan`s attack، historical researchers blame Afghans for eradicating Safavid courthouses while some reasons for such happening must be searched for either in the adventurous spirits of those in charge of authority and profiteering of those who were seeking their profits in the extinction of these bureaus or in the negligence of rulers and commanders who did not concern about historic monuments and documents.
ملخص الجهاز:
تحقیق پیش رو درصدد است تا ضمن نشان دادن اهمیت این دفاتر در عصر صفوی، مشخص کند که کدام رخداد یا رخداد های تاریخی سبب اضمحلال و انهدام این اسناد دیوانی گردیده است؟ اگرچه امروزه اسناد پراکنده ای که از فرمان های پادشاهان و مقامات حکومتی در آرشیو های شخصی و حکومتی و مراکز وقفی و زیارتی در مناطق مختلف حفظ شده است، میتواند تا اندازه ای ساختار اداری عصر صفوی را بدان صورت که در تذکره الملوک آمده است، به تصویر بکشد؛ اما این اسناد نمیتوانند همه رخداد های عصر صفوی را تبیین نمایند؛ به ویژه در دنیایی که از بین منابع مختلف تحقیقات تاریخی، اسناد آرشیوی از اصالت و اهمیت بیشتری برخوردار هستند؛ زیرا هر یک از اسناد تحقیقی با زمان و رویداد خاص و حقیقی ارتباط دارند و رابطه مشخص و مستقیم بین اثر و موثر را نشان میدهند.
برای توضیح و شناسایی علت عدم وجود این دفاتر یا چگونگی نابود شدن آنها دو دیدگاه قابل طرح و بررسی است : یکی نظر یا دیدگاهی که درصدد است نابودی دفاتر دیوانی و مالیاتی را مانند همه رخداد های دیگر عصر صفوی فقط به تهاجم افاغنه نسبت دهد؛ و دیدگاه دوم به روحیه اجتماعی و فرهنگی ایرانیانی توجه دارد که بعد از سقوط هر سلسله در تلاش هستند تا تمام اسناد حقوقی و اقتصادی آن دوره را از بین ببرند و در سایه این اقدام ویرانگرانه هم از دیون گذشته رهایی یابند و هم این که نظام مالکیت و اقتصاد جدید را با حاکمیت قشر جدید مسجل و محقق سازند.