Abstract:
تلاش برای دستیابی به امنیت بهعنوان یکی از مهمترین نیازهای انسان در طول تاریخ، با انواع وسایل دفاعی صورت میپذیرفت. اقدامات دفاعی که به منظور تضمین استقلال، حفظ تمامیت و امنیت ارضی و حراست از مردم خود در مقابل هرگونه تهاجم دشمن صورت میگیرد، به دو صورت نظامی و غیرنظامی است که امروزه به ترتیب دفاع عامل و دفاع غیرعامل نامیده میشود. اقدامات دفاع غیرعامل که در تأمین امنیت شهرها امری مهم محسوب میشود، نیازی به بهکارگیری مستقیم سلاح ندارد، بلکه شامل اقدامات از قبل پیشبینیشده برای مقابلۀ بدون درگیری با دشمن است تا ضمن بالابردن هزینههای دشمن، موجب افزایش قدرت دفاعی نیروهای خودی گردد. در این راستا، با توجه به موقعیت استراتژیکی ماوراءالنهر که قرون متمادی با یورشهای متعددی بهویژه از سوی ترکان مواجه بوده است، رعایت اصول دفاع غیرعامل در ساختار شهری، به صورت ایجاد استحکامات شهری و مرزی امری لازم بوده است. بخارا و سمرقند بهعنوان مهمترین شهرهای این منطقه دارای عناصر دفاع غیرعاملی چون ارگ، شارستان، ربض، برج و بارو، دروازه و ... بودهاند، که بررسی این ساختار در قرون نخستین اسلامی موضوع مقالۀ حاضر است.
Attempts to gain security, as an important need of man throughout history, have always dealt with different types of defense equipment. The defensive measures taken with the aim of guaranteeing independence, maintaining territorial integrity, and protecting people against any invasion of the enemy, are whether military or civilian, respectively known as active and passive defense today. The passive defense measures, which are considered as important elements in providing security of cities, do not deal with direct use of weapons; but they include predicted and preventing measures in order to stand against the enemy without any fight or military involvement. On one hand, it imposes high costs on the enemy, and on the other hand, it improves the defensive power of domestic forces. Given the strategic position of Transoxiana and the fact that for centuries, this area was faced with numerous attacks—especially from Turks— it was essential to observe the principles of passive defense in its urban structure through development of municipal border fortifications. Bokhara and Samarkand, as the most important cities in the area, had passive defense elements such as the arks, city walls, ramparts, battlements, gates, etc. The present paper aims to study the passive defense structure during the early Islamic period.
Machine summary:
در این راسـتا، بـا توجـه بـه موقعیـت اسـتراتژیکی ماوراءالنهر که قرون متمادی با یورش های متعددی به ویژه از سوی ترکـان مواجـه بوده است ، رعایت اصول دفاع غیرعامـل در سـاختار شـهری ، بـه صـورت ایجـاد استحکامات شهری و مرزی امری لازم بـوده اسـت .
آشکار است که نمی توان در این نوشتار مختصر بـه تمـامی جنبه های دفاع شهری پرداخت ؛ پس به منظور تحدید موضوع ، تأکید بر بعد دفاع از محـیط شهری در دوره گذشته خواهدبود؛ یعنی ، اموری که در شهرهای گذشـته اجرایـی مـی شـد (به ویژه در بحث استحکامات ) تا توانایی شهر را برای دفاع در مقابله با نیروهای متجاوز بالا ببرد.
این آمادگی دفاعی در برابر هجوم بیگانگان ، به شکل های گوناگون نمایان شـده اسـت : گاه با ایجاد استحکامات دفاعی چندلایه به دور سکونتگاه های انسـانی همچـون هگمتانـه (اکباتان ) (دیاکونوف ، ١٣٨٢: ٥٦ - ٥٧)، گاه بـا ایجـاد دژهـا و شـهرهای مـرزی همچـون سمرقند توسط کوروش (همان : ٨٤) و گاه با ایجاد موانع و استحکامات عظـیم و گسـترده دفاعی همچون دیوار دفاعی گرگان موسوم به «دیوار کسری انوشیروان » کـه هـدف از آن جلوگیری از چپاول ترکان بوده است (ابن رسته ، ١٣٦٥: ١٧٦- ١٧٧).
این ساختار شهری با عنصرهای متعدد دفـاعی ذکرشـده ، در اکثـر شـهرهای ایـران در دوره اسلامی اجرایی می شده است ؛ از جمله در همدان (اصطخری ، ١٣٤٧: ١٦٤)، قـزوین (همان : ١٧٢)؛ نیشـابور (اصـطخری ، ١٣٤٧: ٢٠٤) «زرنـج » سیسـتان کـه مرکـز حکومـت صفاریان بود، دارای شارستان و ربض و خندق بود و دروازه های این شهر همه آهنین بودند (همان : ١٩٣-١٩٤؛ ابن حوقل ، ١٣٤٥: ١٥٢-١٥٣).