Abstract:
پایتخت به عنوان مرکز سیاسی، اداری، اقتصادی و گاه فرهنگی و اجتماعی ، مهمترین رکن در جغرافیای سیاسی و اداری هر حکومت به شمار می رود. هر سلسله حکومتی جایی را بنا به عواملی به عنوان پایتخت انتخاب می کند و حتی جابه جایی پایتخت در سرزمینی چون ایران همواره از مسائل مهم به شمار می آمده است. از آنجا که پایتخت می تواند نشان دهنده شان، عظمت و اقتدار حکومتی باشد، مکان گزینی آن باید براساس الگویی تعریف شده انجام شود و بازسازی و یا ایجاد سازه های جدید در آن مورد توجه قرار گیرد، تا جایی که از جنبه های دفاعی، اقتصادی و آرایه های تزئینی برتری محسوس خود را در انظار داخلی و عرصه های برون مرزی آشکار کند. به نظر می رسد کریم خان زند در انتخاب شیراز به عنوان پایتخت از یک طرف دلایل خاصی را مدنظر داشت و از طرف دیگر با رویکردی خاص در رونق و ارتقاء جایگاه شهری شیراز تلاش کرد. این مقاله می کوشد بر اساس روش تحلیلی در پژوهشی تاریخی عوامل موثر در انتخاب شیراز به پایتختی را با طرح این مساله بررسی کند: چرا شیراز توسط خان زند به عنوان پایتخت انتخاب شد و در این انتخاب چه الگویی مورد توجه بود؟ دستاوردهای تحقیق نشان می دهد که تمرکزگرایی، بهسازی ساختار شهری و رونق اقتصادی مبتنی بر الگوی سنتی، پیشینه تاریخی و اهمیت شیراز، جزو عوامل تاثیرگذار در این روند بودند که البته با انتخاب شهر به پایتختی پیامدهایی چون جابجایی جمعیت و تاثیر آن بر رونق پایتخت را در پی داشت.
Machine summary:
اگرچه ســال های آغازین حرکت کریم خان که زیر ســایه حضور اسماعیل سوم ـ یکی از بازماندگان نمادین صفویه ـ به جامعه معرفی شــد و عملا تا مدتی پس از استقرار قدرت کریم خان ، این عنوان همچنان بر سر کریم خان سنگینی می کرد، اما خان زند با همه جلوه های مردم نمایی ، از خلق یک هویت مستقل با الگویی متفاوت از الگوهای قبلی به دور نبود و همانند ساختار کلی جامعه ســلطنتی ـ ایلیاتی جامعه ایران او نیز در پی بنیان نهادن سلســله ای با ویژگی های خاص خود بود.
یکی از وجوه بارز هویت یابی که در سلســله های قبلی هم به عنوان یک اصل تمایزبخش تلقی می شد، انتخاب یک پایتخت جدید و ارتقاء موقعیت آن در شأن یک حکومت ملی با چشم اندازهایی از ســازه های شــهری بود که بدیل دیگری در آن زمان نداشته باشــد و کریم خان در صدد برآمد تا پایتخــت خــود را در این مقام قرار دهد.
گیوم آنتوان اولیویه ، سفرنامه اولیویه ، ترجمۀ محمدطاهر میرزا (تهران : موسسه تاریخ و فرهنگ ایران ، ١٣٧١)، ص ١١٥.
حسن بن حسن فسایی ، فارسنامه ، ج ١، به تصحیح منصور رستگار فسایی (تهران : امیرکبیر، ١٣٦٧)، ص ٥٩٨؛ سرجان ملکم ، تاریخ کامل ایران ، ترجمۀ میرزا اسماعیل حیرت (تهران : دنیای کتاب ، ١٣٨٢)، ص ٥٢٠ و ٥٢٤.
٤٠ در کنار تکاپویی که در جهت ارتقاء ســازه ها و ساختار شهری شیراز توسط کریم خان صورت گرفت ، تبدیل کردن این شهر به قطب اقتصادی و تجاری نیز از دیگر راهکارهای جدی او برای شاخص نمودن مرکز حکومت بود.