Abstract:
ابنقتیبه دینوری از لغویان و محدثان برجستۀ اهلسنت، و دارای آثار فراوانی در زمینة دانشهای مختلف دینی است. در این میان، کتاب تأویل مختلفالحدیث جایگاهی محوری و اساسی در حل تعارض اخبار دارد؛ زیرا ابنقتیبه با توجه به شرایط عصری و گسترش منازعات کلامی معتزله و اهل تجسیم، به تأویل، جمع و حل تعارض احادیث پرداخته است. این پژوهش میکوشد همراه با معرفی، شناخت و بررسی روش ابنقتیبه در این اثر، علومی را که وی در حل تعارض اخبار به کار گرفته، معرفی کند. یافتههای پژوهش گویای آن است که مؤلف در این کتاب با گردآوری احادیث متعارض، راه جمع این تعارضها را نشان داده، و سعی او بر این بوده که روایات را بهگونهای جمع کند تا از رد متعارضان دوری جوید. شناخت ابنقتیبه از علوم و قواعد ادبی، علوم عقلی، اصول فقه، آموزههای قرآنی و فقهالحدیث سبب شده تصویر روشن و فهم درستتری از روایات ارائه کند. ابنقتیبه در تأویل مختلف الحدیث تعارضها را به سه شکل تأویلهای ناصحیح، جمع و حل تعارض غیرمستقر و مستقر ارائه میکند. بااینهمه، تقریبا در همۀ موارد دقت او در پرهیز از طرح روایات، قابل ملاحظه است و ازاینرو، میکوشد تا حد ممکن راهی برای جمع روایات بیابد؛ همچنین در مواردی معدود در مواجهه با تعارضهای مستقر روایات، میان آنها ترجیح قائل شده یا نسخ یکی را پذیرفته است.
Machine summary:
در اين ميان ، کتاب تأويل مختلف الحديث جايگاهي محوري و اساسي در حل تعارض اخبار دارد؛ زيرا ابن قتيبه با توجه بـه شرايط عصري و گسترش منازعات کلامي معتزله و اهل تجسيم ، به تأويل ، جمع و حل تعارض احاديث پرداخته اسـت .
پيشينۀ تحقيق به استثناي پژوهش «بررسي تطبيقي روش هاي جمع بين احاديث متعارض نزد شيخ طوسي در استبصار و ابن قتيبه دينوري در تأويل مختلف الحديث » که به همـت فاطمـه آببـاريکي و مهرداد صفرزاده ، در سال ١٣٨٧ در دانشگاه رازي کرمانشاه در قالب پايـان نامـۀ کارشناسـي ارشد ارائه شده ، در اين زمينه پژوهش مستقلي که دربرگيرندة برخي راهکارهاي ابن قتيبه در حل تعارض روايات باشد، انجام نشده است .
براي نمونه ، ابن قتيبه دربارة حديث پيامبر که فرمود: «لأقضين بينکما بکتاب الله »؛ قطعا بين شما با کتاب خـدا حکـم / خواهم کرد» مينويسد: منظور از «کتاب » در اين روايت ، قرآن نيسـت ، بلکـه کتـاب وجـوه مختلفي دارد و از جمله معاني آن «عمل واجب » است ؛ مانند «کتاب الله عليکم » (نساء: ٢٤)، «کتب عليکم القصاص في القتلي» (بقره : ١٧٨) و «کتب عليهم القتال » (نساء: ٧٧) کـه در همگـي اين آيات ، کتاب بر امر مقرر و واجب دلالت دارد (همان ، ص ٨٩).
/ ابن قتيبه در اين دو مورد نيز دانش امام علي را در قضاوت و فهـم ابـن عبـاس را از تأويل قرآن بر کثرت حمل ميکند و بدين گونه به حل تعارض در مدلول روايت ميپـردازد (براي آگاهي از نمونه هاي ديگر، ر.