Abstract:
مسئولیت اخلاقی یا در معرض بازخواست بودن نسبت به وظایف اخلاقی، در اخلاق اسلامی صرفا در برابر خداوند معنا پیدا می کند. تلاش انسان در نیل به هدف، در پرتو مسئولیت است که معنا دار شده، شتاب فزاینده ای پیدا خواهد کرد. عدم مسئولیت، زندگی فردی و اجتماعی انسان را به مخاطره انداخته، نظام اجتماعی را دچار اختلال می کند. اولین و مهم ترین بحث در این زمینه، بحث از مبانی نظری و مبانی هستی شناختی مسئولیت اخلاقی است. این پژوهش با رویکرد تحلیلی، به بررسی خاستگاه هستی شناختی مسئولیت اخلاقی انسان در اخلاق اسلامی می پردازد. از جمله این مبانی، اصل وجود خداوند، توحید، حاکمیت مطلق و قدرت فراگیر الهی، حکمت، عدل و رحمت خداوند می باشد. فوائد اثبات این اصل عبارتند از: انسان ها نسبت به حقوق خداوند و دیگران مسئولند؛ انسان نسبت به هر فعلی که در رشد کمال اختیاری وی تاثیرگذار است، مسئولیت دارد؛ فساد و تباهی در عالم، مستقیم و یا غیرمستقیم، مسئولیت آور است؛ هدایت جز از طریق مسئول بودن انسان امکان ندارد؛ مسئول نبودن انسان با حکمت، عدل، رحمت الهی و نظام احسن در تضاد است.
Machine summary:
فوائد اثبات این اصل عبارتند از: انسانها نسبت به حقوق خداوند و دیگران مسئولند؛ انسان نسبت به هر فعلی که در رشد کمال اختیاری وی تأثیرگذار است، مسئولیت دارد؛ فساد و تباهی در عالم، مستقیم و یا غیرمستقیم، مسئولیتآور است؛ هدایت جز از طریق مسئول بودن انسان امکان ندارد؛ مسئول نبودن انسان با حکمت، عدل، رحمت الهی و نظام احسن در تضاد است.
3. هدایت تشریعی مقصود از «هدایت تشریعی» این است که خداوند برای اینکه موجودات ذیشعور و دارای اختیار، به مقصود اصلی و نهایی خود، که همان دستیابی به کمال نهایی است، برسند، آنها را راهنمایی کرده است.
علامه مصباح میفرماید: «براساس جهانبینی اسلامی، حق از جانب خدای متعال شروع میشود و اگر خداوند و رابطة انسان با خدا را در نظر نگیریم، از نظر برهان عقلی، هیچ حقی را برای انسانی بر انسان دیگر نمیتوانیم اثبات کنیم» (مصباح، 1380ب، ص 111)، به همین دلیل، امام سجاد( میفرمایند: «وهو اصل الحقوق و منه تفرع» (نوری، 1408ق، ج 11، ص 154)؛ یعنی اصل همه حقوق از خداست و سایر حقوق از او ناشی میشود.
علت ذکر علم و اختیار در کنار توان انجام کار، این است که اگر فاعلی در ضمن توان لازم نسبت به فعل خود، علم و اختیار را داشته باشد، کاملتر از فاعلی است که از چنین کمالاتی برخوردار نیست و چون خداوند کامل مطلق است، پس او قدرت را بهمعنای مذکور دارا میباشد.
بنابراین، با توجه به تعریف عدل میتوان گفت: اگر انسان مسئول نباشد و بالتبع بتواند هرطور که بخواهد اقدام کند و کسی او را مورد بازخواست قرار ندهد، هدایت تشریعی انسان کامل نشده است و این کاری قبیح خواهد بود.