Abstract:
ارتقیان شاخهای از سرداران سلجوقی بودند که در اواخر قرن پنجم هجری قمری توانستند حکومت دیاربکر را در دست بگیرند. فرمانروای آنان ارتق، پر از سرداران ترکمان سلجوقیان بودکه در ۴۸۸ ق. به حاکمیت بیت المقدس منصوب شد، اما پسران وی نتوانستند آنجا را اداره کنند و خلفای فاطمی آنها را از آنجا بیرون راندند. بعدها سلطان محمد سلجوقی(۴۹۸ـ ۵۱۱ ق.) حکومت دیاربکر و نواحی اطراف آن را به ایشان واگذار کرد. ارتقیان توانستند در این منطقه قدرتی بیابند و هنرها در دربار ایشان رشد یافت. اما از آنجا که عمده ساکنان این منطقه و به تبع آن هنرمندان دربار، ارتقیان مسیحیان سریانی بودند، در این دوران سنتهای هنری بیزانس احیا گشت. یکی از مظاهر هنر در دوره حکومت آل ارتق سکههای آنان است. این سکهها تنوع بسیاری دارند و در آنها ترکیبی از عناصر هنر سلجوقی و بیزانسی را مشاهده میکنیم. در این مقاله، به شیوه توصیفی ـ تحلیلی به بررسی تصاویر چند نمونه از سکههای ارتقیان ماردین پرداختهایم تا از این منظر اطلاعات بیشتری از هنر در این برهه تاریخی به دست آوریم
Machine summary:
ارتق یکی از سرداران سلجوقی بود که به دستور سلطان دمشق، تتش، به فرمانروایی بیت المقدس منصوب شد، اما خلفای فاطمی جانشینان وی، نجمالدین و معینالدین، را از آنجا راندند و این دو به نزد سلطان محمد سلجوقی (حکومت ۴۹۸-۵۱۱ ق.
اما چون ساکنان دیاربکر بیشتر مسیحی بودند، لاجرم هنرمندان مسیحی به دربار ایشان راه یافتند و در سنتهای تصویری هنر این دوره از جمله در فلزکاری و نقوش سکهها تأثیر نهادند و بهویژه در فرصت بهدستآمده، هنرمندان مسیحی به احیای میراث باستانی خود از هنر روم و بیزانس پرداختند.
هدف از پرداختن به سکهها آگاهی از موقعیت ارتقیان و شیوههای هنری آنان است؛ بدین منظور، چند نمونه از سکههای آنان برای مطالعه انتخاب شده است که با آنالیز و تجزیه و تحلیل تصاویر این سکهها تأثرات بیزانسی و اسلامی در آن بررسی خواهد شد.
هنرمندان دورۀ ارتقیان ماردین ترکیبی از تصاویر سکههای مسیحی و خط کوفی اسلامی را آفریدند که تصاویر این سکهها از روم و بیزانس برگرفته شده بود.
سکههای ارتقیان ماردین در قرنهای نخستین اسلام بهندرت بر روی سکهها تصویر درج میشد و فقط عبارتهای دینی و مذهبی و نام صاحبان سکه و احتمالا تاریخ ضرب حک میشد.
یکی از سکههای باقیمانده از این دوره متعلق به نجمالدین آلپی است (تصویر ۱).
نوشتۀ پشت سکه نیز حاوی این عبارات است: «نجمالدین آلپی بن ایلغازی بن ارتق ملک دیاربکر».
این سکهها حاوی اطلاعات ارزشمندی دربارۀ هنر آن بازۀ تاریخی و نیز نمایانگر پیشرفت هنر فلز و از آن جمله ضرب سکه در دورۀ ارتقیان است.