Abstract:
مجموعه محوطه های مس عینک در ولایت لوگر افغانستان و در ٤٠ کیلومتری جنوب شرق کابل قرار دارد که در سال ١٣٩١ خورشیدی توسط یک گروه مشترک افغان و تاجیک مورد کاوش قرار گرفت . از مهمترین یافته های این گروه کاوش آثار مرتبط با حکومت کوشانی، ساسانی، کوشانی- ساسانی و هپتالی بود. با توجه به اینکه شرق شاهنشاهی ساسانی بر خلاف غرب که مدارک فراوان مکتوب و باستان شناسی تا حدودی وضعیت آن را در این دوران مشخص کرده است مطالعات شرق شاهنشاهی هنوز ابهامات و رازهای ناگشوده فراوانی دارد.کاوش های اخیر در افغانستان و نو یافته های بدست آمده از محوطه های مس عینک میتواند تا حدودی برخی از جنبه های تاریک شرق شاهنشاهی را روشن سازد. در این مقاله تلاش میشود تا با بررسی و تحلیل یافته محوطه مس عینک و دیگر یافته های مرتبط با رویدادهای شرق شاهنشاهی تحولات تاریخی در مرزهای شرقی شاهنشاهی ساسانی مورد بحث و بررسی قرار گیرد نگارنده نظر دارند که افغانستان و مناطق کوشانشهر تنها در زمان شاپور دوم (٣٠٩-٣٧٩م ) در سیطره کامل سیاسی و نظامی ساسانیان در آمدند. این سلطه سیاسی و نظامی تا زمان یزدگرد اول ادامه یافته و سپس ساسانیان با هپتالیان رقیب بزرگ دیگری در شرق رو به رو شدند که همیشه در نبرد با آنان کامیاب نبودند.
Machine summary:
در اين کاوش ها آثار بسيار ارزشمندي از معماري معابد و مجسمه بودايي، سکه هاي کوشاني و ساساني، بشقاب هاي نقره با نقش شاهنشاهان ساساني، سفالينه هاي مهر دار با نقش شاهان ساساني و هپتالي و سفالينه هايي با نقوش گياه مقدس (بنا بر عقيده کاوشگران نقش گياه هوم است ) که در بازشناسي وضعيت ديني شرق بسيار حائز اهميت است بدست آمد (براي آگاهي از مجموعه کامل آثار يافت شده بنگريد به : نتايج مقدماتي کاوش هاي باستان شناسي مس عينک ، ١٣٩١) در اين سطور تلاش ميشود که با بررسي آثار مکشوفه از محوطه هاي مختلف کاوش شده مس عينک و با تحليل وقايع تاريخي، تحولات سياسي و تاريخي در شرق شاهنشاهي ساساني مورد بحث و بررسي قرار گيرد.
بيان مسئله و اهميت انجام تحقيق گاهنگاري رويدادهاي مرزهاي شرقي ايرانشهر از شکل گيري شاهنشاهي ساساني و آغاز فرمان روايي اردشير يکم به بعد و نيز ميزان پيشرفت ارتش ايران در اين مناطق به ويژه کوشانشهر، هنوز مورد بحث است (موسوي حاجي،١٣٨٩: ١٠٢، آذرنوش ،١٣٨٦: ٦٥) علاوه بر اين در رابطه با زمان فتح سرزمين کوشان و مناطق شرقي در دوره ساساني نيز اتفاق نظر ديده نميشود هرتسفلد اين اتفاق را در دوران حکومت شاپور اول (٢٤١-٢٧٢ م ) ميداند گوبل نيز معتقد است که فتح سرزمين هاي کوشاني در سال هاي نخست پادشاهي شاپور دوم (٣٠٩-٣٧٩م ) صورت پذيرفته اما لوکونين عليرغم هم عقيده بودن با گوبل دست يابي ساسانيان به سرزمين هاي کوشاني را به اواخر حکومت شاپور دوم نسبت ميدهد (خواجه داودي، ١٣٩١: ٢٥) فراي نيز دست يابي و حضور ساسانيان در شرق را به زمان شاپور اول نسبت ميدهد که طي دوره هاي بعد اين نفوذ قرن به قرن قويتر شد است (فراي، ١٣٥٩: ١١٨-١١٩) با اين حال ميزان اين نفوذ و روابط اين سرزمين ها با شاهنشاهي ساساني و حکمرانان اين مناطق که با عنوان کوشان شاهان در تاريخ سياسي ساساني شناخته ميشوند چندان مشخص نيست .